Foto door Inzmam Khan/Pexels.
Hieronder volgt een artikel geschreven door Joost van den Berg.
CHRONISCHE STRESS EEN ONDERSCHAT PROBLEEM?
Inleiding
Door mijn persoonlijke ervaring met chronische stress en de gevolgen die daarmee te maken hebben wilde ik hier graag meer over weten. Wat heeft de wetenschap inmiddels ontdekt, wat is de impact, welke rol speelt bijvoorbeeld religieuze opvoeding? Met dit artikel wil ik beknopt samengevat delen wat ik hierover heb gelezen om de impact van chronische stress onder de aandacht brengen.
Waardoor ontstaat chronische stress
Stress of een stressreactie is een manier die ons als mens in staat stelt om versnelt te reageren op gebeurtenissen in ons leven die een reactie of actie behoeven. In geval van acuut (dreigend) gevaar geeft de stressreactie ons de mogelijkheid om snel actie te ondernemen. Hiervan kunnen we in positieve zin gebruik maken om beter te presteren en vinden we onder meer de stimulerende hormonen zoals adrenaline die hierbij vrijkomen een prettige ervaring, zeker als we succes hebben. Stress voelt als opwinding die weer afneemt als de actie/prestatie die vereist werd is geleverd.
In zeldzame gevallen komt het voor dat stress direct levensbedreigend is door bijvoorbeeld bijnierschorsinsufficiëntie. Daarvoor is een speciale behandeling met bepaalde hormonen (corticosteroïden) nodig om de stressreactie gereguleerd te laten verlopen.
Wat veel vaker voorkomt is, wat je zou kunnen noemen, hormonale vergiftiging van het lichaam, inclusief de hersenen, wat wordt veroorzaakt door de overproductie van hormoonstoffen door aanhoudende stressreacties. Je voelt continu spanning en opwinding die niet lijkt weg te gaan en telkens opnieuw begint waardoor je steeds minder rustmomenten ervaart. De stressreactie keert ook terug na een periode van betrekkelijke al dan niet geforceerde rust. Er is nu duidelijk sprake van chronische stress. Blijkbaar zijn er één of meer levensbepalende punten in ons leven die continu buitengewoon veel aandacht nodig hebben en maar niet opgelost worden. Aan de behoefte naar oplossingen zoals veiligheid en bijvoorbeeld (zelf)acceptatie wordt of kan niet worden voldaan.
Dit fenomeen is niet afhankelijk van leeftijd. Een stressreactie en de processen die hiermee samenhangen kunnen zelfs al ontstaan in de prenatale fase. Het risico op vergroeiing met aanhoudende stress, is natuurlijk in de opbouw en groei vanaf het prilste begin tot aan de volwassenheid, het grootst. Dit maakt tevens het verschil hoe je in traumatiserende situaties zult reageren. Dat iemand redelijk met een dergelijke situatie lijkt om te gaan heeft dus eerder te maken met een gezond functionerend lichaam inclusief en met name de hersenen dan dat het iets met karakter of intelligentie heeft te maken. Het vermogen tot impact reducerende redenatie kan zeker een positieve factor spelen bij het opvangen van een traumatische gebeurtenis en het voorkomen van chronische stress maar zijn zeker geen garantie.
Het ontstaan van chronische stress kan direct of indirect tal van oorzaken hebben. Een aantal bekende oorzaken van chronische stress zijn: aangeboren beperkingen, ziekten, kwetsbaarheid voor stress door genetisch erven, armoede, bovenmatige verwachtingen najagen of trachten te voldoen aan onhaalbare eisen, verwaarlozing, mishandeling, verkrachting, pesterij, kleineren, uitsluiting, oorlog, rampen, ongevallen, permanente dreiging, wat we aanleren als zijnde bedreigend. En dit zijn lang niet alle oorzaken die chronische stress kunnen veroorzaken. Door het grote aantal oorzaken die er zijn of je kunnen treffen in het leven maakt dit chronische stress als gevolg daarvan de nummer één in onderliggend lijden. In het volgende gedeelte zal het voornamelijk over de laatst genoemde oorzaak gaan:” wat we aanleren als zijnde bedreigend”.
Aanleren van angst
Naast het aanleren van waakzaamheid omtrent reële gevaren afhankelijk van de omgeving waarin men opgroeide is het aanleren van irrationele angst en dreiging van oudsher een gereedschap geweest om mensen te manipuleren naar gewenst gedrag. Het manipuleren zelf gebeurt zowel verbaal als non-verbaal. Bijvoorbeeld door de manier waarop men ieder voorval aangrijpt om als alarmerend of levensbedreigend voor te stellen. Of dit nu gaat om – afhankelijk van de omstandigheden en mores van de tijd – positief of negatief gedrag te beïnvloeden doet niet ter zake. Het gaat er namelijk om dat het in beide gevallen stressreacties oproept die op den duur chronisch van aard kunnen worden, zeker als er niets kan worden ondernomen tegen het voorgestelde gevaar.
Angst voor gebeurtenissen waarvan we niet weten of ze werkelijk zijn of werkelijk zullen plaatsvinden maar wel waarschijnlijk achten hebben dezelfde impact als angst voor daadwerkelijk gevaar. We hebben het zo geleerd, geloven en onthouden het als een reële kans op gevaar waardoor we altijd alert blijven waarbij het mechanisme van stress een belangrijke rol speelt. De gevolgen van aanleren van dreiging blijven dan ook niet beperkt tot één of enkele beweringen maar zijn vaak een spectrum van voorgestelde dreigingen die we kunnen ontwikkelen omdat we met ons brein en alle ervaringen die we reeds hebben opgedaan, patronen menen te ontwaren door deze te combineren met allerlei veronderstelde negatieve en daadwerkelijk negatieve ervaringen.
Een vicieuze cirkel
Door deze manier van aanleren van ongereguleerde of overdreven waakzaamheid ontstaat een vicieuze cirkel van stress die steeds sterker wordt. Deze cirkel loopt via de zintuigen wat je als een invoer kan zien van gegevens via het zenuwstelsel naar de hersenen. De gegevens over de (veronderstelde) dreiging worden door het gehele hersenstelsel verwerkt en geven via de organen die hormonen aanmaken signaalstoffen af die de aanmaak van de zogenaamde witte stof in de hersenen stimuleert. Hierdoor worden herinneringen aan deze ervaring in de zogenaamde grijze stof in de hersenen versterkt en gaat het proces van reageren sneller. Nu is de cirkel weer rond en klaar voor de volgende prikkel die steeds minder sterk hoeft te zijn om steeds heftiger te gaan reageren.
Het is zo dat de werking ook bij reëel gevaar hetzelfde werkt daar maken onze hersenen geen onderscheid tussen als het gaat om een zintuiglijke ervaring of een gedachte die als gevaar wordt geclassificeerd in de hersenen. Wat er mis gaat in een dergelijke vicieuze cirkel is dat de grijze stof in de hersenen die even simpel gezegd het denkwerk doen en een sturende functie hebben minder ruimte krijgen om zich te ontwikkelen en verbindingen te leggen voor andere zaken dan het alert zijn. Dit komt door de overproductie van witte stof in de hersenen die de communicatie verzorgen en alle processen in gang houden, versterken en beschermen.
Er is dus letterlijk minder ruimte om andere dingen te leren en hierdoor kan op allerlei gebied achterstand worden opgelopen. De balans is dus verstoord en daardoor ontwikkelen de hersenen zich ook niet evenwichtig. Hier kun je dus levenslang hinder van blijven ondervinden en hoewel de hersenen een leven lang in beweging blijven met het aanleggen en afbreken van verbindingen is de kans op volledig herstel moeilijk in te schatten. Naarmate je ouder wordt zal dit proces steeds meer vertragen en zal de flexibiliteit om met stress om te gaan ook minder worden. Ook bij ouderen is stress van grote invloed ook al uit zich dat niet altijd even duidelijk op hogere leeftijd. Je hoeft echt niet alleen jong en ambitieus of een ‘stuiterbal’ te zijn om chronische stress te ervaren.
Je kunt je nu wel enigszins voorstellen hoe door aanhoudende dreiging net als bij regelmatig herbeleven of herhaling van traumatische gebeurtenissen er fysieke schade ontstaat in de hersenen. Als gevolg hiervan ontstaan er door verstoring van tal van fysiologische processen allerlei psychische en lichamelijke ziekten of een verhoogde kans daarop. Een aantal voorbeelden hiervan zijn: wijzigingen in het genetisch materiaal, verkorte levensduur van cellen, aantasting van het immuunsysteem, verminderde weerstand tegen het ontwikkelen van kanker, vertraagd of uitblijven herstel van fysiek trauma of operaties, depressie, destructief en roekeloos gedrag, verwaarlozing, verslaving, eenzaamheid, afzondering of vermijdend gedrag, angststoornissen, fobieën, zelfbeschadiging, zelfdoding, hart en vaatziekten, eetstoornissen zoals boulimie en anorexia, diabetes, geheugenverlies, dementie, spierzwakte, ernstige vermoeidheid, ernstig verstoord slaap-waak ritme, huiduitslag, verstoord of uitblijven menstruatie cyclus, tijdelijke onvruchtbaarheid, maag en darmklachten, enzovoorts. We zouden het dus ook wel ‘chronisch stress syndroom’ kunnen noemen.
Opvoeding en de rol van religie
Tijdens het informatie zoeken over stress heb ik ook gekeken naar de rol en het aanleren van een stressvolle levenshouding in verband met religieuze opvoeding. Religie speelt in zijn omvang een belangrijke rol in de samenleving en is daardoor wereldwijd van invloed op het leven van iedereen. Ook als je zelf niet religieus bent is dit een gegeven waar je mee te maken hebt of mee te maken kunt krijgen. Ondanks dat dit een gevoelig en ingewikkelde materie is voor veel mensen, is het van belang om hier open naar te kijken. De rol en invloed van religie in het veroorzaken van chronische stress is vaak onderschat. Omdat er steeds meer aanwijzingen zijn voor bepaalde manieren van religieus opvoeden in relatie tot de daarbij terugkerende ziektebeelden, is het interessant om in dit verband na te denken, over het zogenoemde “Religious Trauma Syndrome”, voorgesteld door de Amerikaanse ontwikkelingspsycholoog Dr. Marlene Winell. Het zou in ieder geval kunnen dienen als werkdiagnose voor specifieke behandeling maar is voor zover ik weet nog niet standaard opgenomen in de reguliere gezondheidszorg. Ik denk persoonlijk dat hiermee een belangrijk onderdeel en oplossing van één van de oorzaken van chronische stress blijft liggen. Specifieke uitleg over RTS toegespitst op de Nederlandse situatie vind je op de website: www.religieustraumasyndroom.com
Chronische stress is een maatschappelijk probleem
Naast de alle gevolgen op medisch vlak zijn er uiteindelijk ook de maatschappelijke en financiële kosten die generatie op generatie worden doorgegeven. En zoals ik al eerder stelde dat chronische stress nummer één in onderliggend lijden is valt er dus enorm veel winst en besparing te behalen over de gehele breedte van de samenleving. Chronische stress door de manipulatieve manier van angst en dreiging aanleren is dus niet aangeboren of een oerinstinct maar aangeleerd en is net als het ervaren van een traumatische gebeurtenis geen eigen keuze, aanstellerij of eigen schuld.
Het is dus nodig om anders te gaan denken en handelen in preventieve zin omdat nu steeds meer blijkt uit wetenschappelijk onderzoek hoe schadelijk chronische stress is. Er is dus werk aan de winkel en er zal collectief een cognitieve gedragsverandering moeten plaatsvinden als we de kwaliteit van leven voor deze en de aankomende generaties willen verbeteren op dit vlak. Zo kan tijdens de opvoeding van kinderen door alle betrokkenen in het proces al geleerd worden om gevaar en bedreiging in perspectief te plaatsen. Het verminderen van prestatie drang/dwang door maatschappelijke druk en het creëren van ruimte voor eigenheid en leren omgaan met stressvolle situaties zal uiteindelijk resulteren in een gezond leefklimaat en toekomstperspectief voor iedereen.
Hulp bij chronische stress en stressgerelateerde klachten
Als je hulp nodig hebt ben je extra kwetsbaar, dat is normaal. Ga daarom dus niet alleen af op succesverhalen van anderen voor een behandeling. Jouw situatie is vrijwel altijd uniek omdat de ontstaansgeschiedenis van chronisch stress en stressgerelateerde klachten vaak complex is. Er wordt op het vlak van stressvermindering veel reclame gemaakt voor allerlei behandelingen en zelfhulp maar is voorzichtigheid geboden. Vaak zijn de kosten hiervoor voor eigen rekening.
Helaas is het lang niet altijd het geval dat chronische stress bespreekbaar is in je leefomgeving. Hierdoor kun je jezelf erg alleen en onbegrepen voelen. Toch moedig ik je aan, als je lijdt aan chronische stress of symptomen daarvan herkent, om deze vaak vicieuze cirkel te doorbreken.
Dit kun je doen en wat kun je verwachten:
– Neem contact op met een huisarts, maatschappelijk werk of hulpverlener. Lukt dit niet of vind je het lastig om die stap te zetten, vraag dan om hulp aan iemand die je vertrouwt om je op weg te helpen naar goede zorg.
– Wees eerlijk en zo zorgvuldig als mogelijk in het beschrijven van wat je voelt en wat je eventuele lichamelijke klachten zijn.
– Beschrijf zo goed als mogelijk wat volgens jou de oorzaken zijn, ook als ze van godsdienstige of bovennatuurlijke aard zijn, onwaarschijnlijk of aanstellerig lijken.
– Je mag bij je hulpvraag verwachten dat er tenminste geluisterd wordt en eerlijk wordt gecommuniceerd over het vervolg of eventuele doorverwijzing.
– Geef op tijd aan wanneer een behandeling niet werkt en/of er belemmeringen zijn waardoor een behandeling niet kan werken.
– Houd er rekening mee dat je hoogstwaarschijnlijk niet volledig zult genezen of een stressvrij leven tegemoet gaat na een succesvolle behandeling. Hierbij past nuance en is bij benadering het positieve resultaat een verbetering van omgaan met stress en de kwaliteit van leven mogelijk.
– Bespreek vooraf met je hulpverlener of je de zorgkosten kunt declareren of (deels) vergoed krijgen via je zorgverzekering.
– Chronische stress of voortdurende angst en spanningsklachten verminderen vraagt om een verandering van leefstijl wat heel ingrijpend is. Juist bij behandeling en vermindering van stress gerelateerde klachten is het van belang om erop te letten dat daar rekening mee wordt gehouden om (extra) stress zoveel mogelijk te beperken.
– Om genezing of verbetering van kwaliteit van leven te bespoedigen is het ook nodig dat je directe (werk)omgeving op de hoogte is en ook een belangrijke positieve bijdrage kan leveren in het verminderen van stress tijdens de behandelperiode en daarna.
Tekst: ©Joost van den Berg 2023
Links naar informatie over hulpverlening:
https://www.thuisarts.nl/stress/ik-wil-beter-omgaan-met-stress
https://wijzijnmind.nl/psychische-klachten/psychipedia/stress/therapieen-stress
https://dogmavrij.nl/hulp-nodig/ hulpverleners die bekend zijn met RTS of tenminste de relatie tussen religieuze opvoeding chronische stress en tal van andere lichamelijke en geestelijke problemen onderkennen.
Een aantal relevante links die ik voor het schrijven van dit artikel heb geraadpleegd:
https://bewegenvoorjebrein.nl/wat-doet-stress-met-onze-hersenen/
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/depressie-cellen-onder-stress/
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/hoe-armoede-de-hersenontwikkeling-verstoort/
Stress: Endocrine Physiology and Pathophysiology (2020), Constantine Tsigos, MD, PhD, Ioannis Kyrou, MD, PhD, M.Ed., FHEA, Eva Kassi, MD, PhD, and George P. Chrousos, MD, MACP, MACE, FRCP. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK278995/
The psychobiological links between chronic stress-related diseases, periodontal/peri-implant diseases, and wound healing (2021), Ann M. Decker, DMD, PhD* [Assistant Professor], Yvonne L. Kapila, DDS, PhD# [Professor], Hom-Lay Wang, DDS, MSD, PhD† [Professor] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8459609/
Association of Stress-Related Disorders With Subsequent Autoimmune Disease (2018), Huan Song, MD, PhD,corresponding author1,2 Fang Fang, MD, PhD,2 Gunnar Tomasson, MD, PhD,3,4,5 Filip K. Arnberg, PhD,6,7 David Mataix-Cols, PhD,8,9 Lorena Fernández de la Cruz, PhD,8 Catarina Almqvist, MD, PhD,2,10 Katja Fall, MD, PhD,11,12 and Unnur A. Valdimarsdóttir, PhD1,2,13 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6583688/
Molecular links between endocrine, nervous and immune system during chronic stress (2021), Roberto Zefferino,corresponding author 1 Sante Di Gioia, 1 and Massimo Conese 1 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7882157/
Stress and Inflammation in Coronary Artery Disease: A Review Psychoneuroendocrineimmunology-Based (2018), Massimo Fioranelli1,2*, Anna G. Bottaccioli2,3, Francesco Bottaccioli2,4,5, Maria Bianchi1, Miriam Rovesti6 and Maria G. Roccia1 https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fimmu.2018.02031/full
Network structure and dynamics of the mental workspace, Alexander Schlegel schlegel@gmail.com, Peter J. Kohler, Sergey V. Fogelson, +2, and Peter Ulric TseAuthors Info & Affiliations. Edited by Michael S. Gazzaniga, University of California, Santa Barbara, CA, and approved August 28, 2013 (received for review June 11, 2013) https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1311149110
Multiscale neural signatures of major depressive, anxiety, and stress-related disorders, Peter Zhukovskya,b , Michael Wainberga , Milos Milica,b, Shreejoy J. Tripathya,b,c, Benoit H. Mulsanta,b,d , Daniel Felskya,b,d,e,1 , and Aristotle N. Voineskosa,b,1,2 Edited by Huda Akil, University of Michigan, Ann Arbor, MI; received March 18, 2022; accepted April 15, 2022 https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.2204433119
Childhood maltreatment is associated with reduced volume in the hippocampal subfields CA3, dentate gyrus, and subiculum. (2012) Martin H. Teicher,a,b,1,2 Carl M. Anderson,a,b,c,1 and Ann Polcaria,b,d https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3295326/
Vond je dit artikel waardevol? Deel het dan gerust met iemand waarvan je denkt dat die er ook wat aan kan hebben. Openbaar delen (bv op social media) mag natuurlijk ook, graag zelfs! Je weet nooit wie je daarmee helpt.
Graag delen met bronvermelding en niet op een plek waar eerst ingelogd en/of betaald moet worden om dit te kunnen lezen. Mijn doel is namelijk dat dit soort informatie voor iedereen vrijblijvend beschikbaar is, zodat niemand ergens toe verplicht of buitengesloten wordt.
Heb jij misschien iets (gehad) aan de artikelen, de series, de steungroep of andere projecten? Zou je dan willen overwegen om dit werk te steunen? Dat kan periodiek of eenmalig via http://petjeaf.com/ingebosscha. Alle beetjes helpen en worden zeer gewaardeerd! 🙂
Leerzaam stuk. Ook voor mij als ongelovige. En goed geschreven.
Tegelijkertijd bevestigt het de (negatieve) denkbeelden die ik heb met betrekking tot religie.
Hierbij veel sterkte toegewenst aan Joost.
Edward
Heel herkenbaar. Zeker ook als het gaat om de stress die voortvloeit uit het RTS. Ik weet er alles van. En ik heb er lange tijd over moeten doen om het lek boven te krijgen. Gelukkig is het wel heel aardig gelukt. Mede dankzij het werk van Inge Bosscha, die daarvoor niet genoeg voor kan worden geprezen.