Wat is een agnosticus?

Een agnost is van mening dat het onmogelijk is om de waarheid te kennen omtrent de zaken waar het Christendom en andere religies zich mee bezig houden, zoals God en het hiernamaals. Of, zo niet onmogelijk, in ieder geval onmogelijk op dit moment.

Zijn agnostici atheïsten?
Nee. Een atheist, net als een Christen, huldigt het standpunt dat we kunnen weten of er wel of geen God is. De Christen is van mening dat we kunnen weten dat er een God is; de atheïst, dat we kunnen weten dat er die er niet is. De agnost stelt zijn oordeel uit, zeggende dat er niet voldoende bewijs is, noch voor bevestiging, noch voor ontkenning. Tegelijkertijd kan een agnost zeggen dat het bestaan van God, ook al is het niet onmogelijk, heel erg onwaarschijnlijk is; hij kan zelfs zeggen dat het zo onwaarschijnlijk is dat het niet eens de moeite waard is om de mogelijkheid te overwegen. In dat geval is hij niet ver verwijderd van het atheïsme.

Hij kan de houding hebben zoals een behoedzame filosoof zou hebben ten opzichte van de goden van het oude Griekenland. Als iemand mij zou vragen om te bewijzen dat Zeus, Poseidon, Hera en de rest van de Olympische goden niet bestaan, dan zou ik daarvoor geen doorslaggevende argumenten kunnen vinden. Een agnost kan vinden dat de christelijke God even onwaarschijnlijk is als de Olympische goden; in dat geval is hij, praktisch gezien, gelijk aan de atheïsten.

Omdat u ‘God’s wet’ ontkent, welk gezag erkent u als leidraad?
Een agnost accepteert geen ‘gezag’ op de manier waarop religieuze mensen dat doen. Hij is van mening dat mensen zichzelf moeten leiden. Natuurlijk zal hij proberen te profiteren van de wijsheid van anderen, maar hij zal voor zichzelf moeten uitmaken welke mensen hij wijs acht, en hij zal wat zij zeggen niet als onbetwistbaar beschouwen. Hij zal opmerken dat wat door moet gaan voor ‘God’s wet’ varieert van tijd tot tijd. De Bijbel zegt zowel dat een vrouw niet mag trouwen met de broer van haar overleden echtgenoot, en dat in bepaalde omstandigheden zij dit wel moet doen. Als je de pech hebt dat je een kinderloze weduwe bent met een ongetrouwde zwager, is het logischerwijs onmogelijk om te voorkomen dat je ongehoorzaam bent aan God’s wet.

Hoe weet u wat goed en wat slecht is? Wat verstaat een agnost onder ‘zonde’?
De agnost is niet zo zeker als sommige Christenen als het gaat om de vraag wat goed is en wat kwaad is. Hij is niet van mening dat, zoals de meeste Christenen in het verleden geloofden, dat mensen die het oneens waren met de regering als het ging om duistere theologische dogma’s, een pijnlijke dood moesten sterven. Hij is tegen vervolging, en voorzichtig met morele veroordelingen.
‘Zonde’ vindt hij geen nuttig concept. Hij geeft uiteraard toe dat sommige gedragsvormen wenselijk zijn, en sommige onwenselijk, maar hij vindt dat de bestraffing van de onwenselijke gedragingen alleen aanbeveling verdient als het afschrikt of tot gedragsverandering leidt, en niet als het enkel en alleen is opgelegd omdat men het als een deugd beschouwt wanneer de zondaars lijden. Het was dit geloof in wraakzuchtige bestraffing, dat mensen er toe bracht om de hel te accepteren. Dit is gedeeltelijk de schade die het concept ‘zonde’ ons heeft gebracht.

Doet een agnost alles waar hij zin in heeft?
Aan de ene kant, ja; aan de andere kant doet iedereen waar hij zin in heeft. Stelt u zich bijvoorbeeld eens voor dat u iemand zo erg haat dat u hem zou willen vermoorden. Waarom doet u het niet? U zou kunnen reageren: ‘Omdat religie mij vertelt dat moord een zonde is.’ Maar als we het statistisch bekijken, zullen we zien dat agnostici niet meer moorden plegen dan anderen, in feite zelfs minder. Zij hebben dezelfde motieven voor het zich onthouden van moord dan andere mensen hebben. Verreweg de allersterkste van deze motieven is de angst voor straf. Bij wetteloze omstandigheden, zoals tijdens een goudkoorts, zullen allerlei soorten mensen criminele feiten plegen, ook al zouden ze in normale omstandigheden gezagsgetrouw zijn. Er is niet alleen de feitelijke juridische straf; er is het onbehaaglijke en beangstigende gevoel dat u ontmaskerd kunt worden als dader, en de eenzaamheid door het besef dat u de daad geheim moet houden om te voorkomen dat u gehaat zult worden; zelfs voor uw beste vrienden zult u een masker moeten dragen. En dan is er nog het ‘geweten’: Als u ooit diep heeft nagedacht over de gevolgen van het plegen van een moord, dan zou u huiveren voor de verschrikkelijke herinnering aan de laatste momenten van uw slachtoffer of het levenloze lichaam. Dit alles is het gevolg van het feit dat u opgegroeid bent in een gezagsgetrouwe gemeenschap, maar er is een overvloed aan seculiere redenen voor het creëren en behouden van zo’n gemeenschap.

Ik zei al dat, op een andere manier, iedereen doet wat hij wil. Niemand behalve een dwaas geeft zich over aan iedere impuls, maar een verlangen wordt altijd in bedwang gehouden door een ander verlangen. Iemands asociale wensen kunnen worden beteugeld door het verlangen om God te behagen, maar ze kunnen even goed worden beteugeld door het verlangen om vrienden te behagen, of om het respect te winnen van de gemeenschap, of doordat hij graag in staat wil zijn om zonder afschuw over zichzelf na te kunnen denken. Maar als hij niet zulke wensen heeft zullen de abstracte concepten over moraal alléén, hem niet op het rechte pad houden.

Hoe beschouwt een agnost de Bijbel?
Een agnost kijkt op precies dezelfde wijze naar de Bijbel als verlichte theologen dat doen. Hij gelooft niet dat het boek goddelijk geïnspireerd is; hij beschouwt de oude verhalen als mythen die niet geloofwaardiger zijn dan die van Homerus; soms vindt hij het morele onderricht in het boek goed, maar vaak ook heel slecht. Bijvoorbeeld: Samuel gaf Saul als opdracht om niet alleen alle mannen, vrouwen en kinderen te doden, maar ook alle schapen en ander vee. Saul liet echter de schapen en het vee leven, en om deze reden wordt ons verteld dat we hem moeten veroordelen. Ik ben nooit in staat geweest om Elisa te bewonderen omdat hij de kinderen vervloekte die hem uitlachten, of om te geloven (wat de Bijbel beweerd) dat een rechtvaardige God twee berinnen zou sturen om de kinderen te doden.

Hoe beschouwt een agnost Jezus, de maagdelijke geboorte en de drie-eenheid?
Omdat een agnost niet in God gelooft, gelooft hij ook niet dat Jezus God was. Veel agnostici bewonderen de manier van leven en het morele onderricht van Jezus zoals beschreven staat in de evangeliën, maar niet meer dan die van sommige andere mensen. Sommigen zouden Hem op één lijn stellen met iemand als Boeddha, sommigen met Socrates, en anderen met Abraham Lincoln. Ook vinden zij niet dat Zijn woorden niet ter discussie mogen staan, omdat zij geen enkele autoriteit als absoluut accepteren.

Zij beschouwen de maagdelijke geboorte als een doctrine die overgenomen is vanuit heidense mythen, waar dergelijke geboorten niet ongewoonlijk waren. (Van Zoroaster werd gezegd dat hij geboren was uit een maagd; Ishtar, de Babylonische godin, wordt de Heilige Maagd genoemd.) Zij hechten er geen geloof aan, noch aan de doctrine van de drie-eenheid, omdat geen van beide mogelijk is zonder geloof in God.

Kan een agnost een Christen zijn?
Het woord ‘Christen’ heeft in verschillende tijden verschillende betekenissen gehad. In de meeste eeuwen na de dood van Christus, had het de betekenis van een persoon die geloofde in God en eeuwig leven, en geloofde dat Jezus God was. Maar Unitariërs noemen zichzelf Christenen, ook al geloven ze niet in de goddelijkheid van Christus, en veel mensen gebruiken vandaag de dag het woord God in een veel minder duidelijke betekenis dan het vroeger had. Veel mensen die zeggen dat ze in God geloven, bedoelen hier niet meer een persoon mee, of en drie-eenheid van personen, maar alleen een vage drijvende kracht of doelmatigheid die immanent is in de evolutie. Anderen, die iets verder gaan, bedoelen met ‘Christendom’ alleen een ethisch systeem waarbij ze zichzelf voorhouden (omdat ze te weinig kennis hebben van de geschiedenis) dat alleen Christenen deze eigenschappen hebben.

Toen ik in een recent boek zei dat de wereld ‘liefde, Christelijke liefde of mededogen’ nodig heeft, dachten veel mensen dat ik hiermee liet zien dat ik mijn mening had veranderd, hoewel ik hetzelfde zou kunnen hebben gezegd op ieder ander willekeurig moment. Als men met een ‘Christen’ iemand bedoeld die van zijn naaste houdt, die mee voelt met de mensen die lijden, en die hartstochtelijk een wereld wenst die vrij is van de wreedheden en walgelijke zaken die het tegenwoordig verminken, dan is men gerechtvaardigd om mij een Christen te noemen. En, vanuit deze definitie gezien, denk ik dat men meer ‘Christenen’ zal vinden onder de agnostici dan onder de orthodoxen. Maar wat mij betreft kan ik zo’n definitie niet accepteren. Onafhankelijk van andere bezwaren hiertegen, vind ik het onbeschoft in de richting van Joden, Boeddhisten, Mohammedanen, en andere niet-Christenen, die, voorzover de geschiedenis laat zien, die op zijn minst even geneigd zijn om de deugden in praktijk te brengen, die door sommige hedendaagse Christenen op arrogante wijze geclaimd worden als zijnde kenmerkend voor hun eigen religie.

Ik denk ook dat iedereen die zichzelf Christen noemde in vroegere tijden, en een grote meerderheid die dit heden ten dage doen, van mening zouden zijn dat geloof in God en eeuwig leven essentieel is voor een Christen. Als we daarvan uitgaan, dan zou ik mezelf geen Christen noemen, en ik zou dan zeggen dat een Agnost geen Christen kan zijn. Maar als het woord ‘Christendom’ alleen algemeen gebruikt zou gaan worden in de betekenis van een soort moraal, dan zal het uiteraard mogelijk worden voor een agnost om zichzelf een Christen te noemen.

Ontkent de agnost dat de mens een ziel heeft?
Deze vraag kan niet duidelijk beantwoord worden, behalve als men ons een definitie geeft van het woord ‘ziel’. Ik veronderstel dat men ruwweg iets immaterieels bedoeld, dat blijft bestaan tijdens iemands leven en zelfs, voor degenen die in het eeuwige leven geloven, na de dood. Als dit de betekenis is van het woord, dan zal een agnost waarschijnlijk niet geloven dat de mens een ziel heeft. Maar ik moet mij haasten om erbij te vertellen dat een agnost niet persé een materialist is. Veel agnostici (waaronder ikzelf) zijn even onzeker over het lichaam als over de ziel, maar dit is een lang verhaal waardoor men verzeild raakt in gecompliceerde metafysica. Zowel geest als materie zijn allebei slechts bruikbare symbolen waardoor we erover kunnen spreken, maar geen werkelijk bestaande dingen.

Gelooft een agnost in het hiernamaals, in hemel of hel?
De vraag of er leven na de dood is, is één waarvoor mogelijk bewijs zou kunnen bestaan. Van parapsychologisch onderzoek en spiritualisme wordt door velen beweerd dat deze het bewijs kunnen leveren. Een agnost neemt geen standpunt in over het leven na de dood, behalve als hij denkt dat er bewijzen zijn voor het ene of het andere. Wat mijzelf betreft, ik denk niet dat er goede redenen zijn om te geloven dat we de dood overleven, maar ik sta open voor argumenten, als deze onderbouwd worden met voldoende bewijs.

Hemel en hel zijn een andere aangelegenheid. Het geloof in de hel is gebonden aan het geloof dat de wraakzuchtige bestraffing van zonde een deugd is, volledig onafhankelijk van gedragsveranderend of afschrikkend effect dat het zou kunnen hebben. Vrijwel geen agnost gelooft dit. Wat betreft de hemel is het mogelijk dat het spiritualisme bewijs levert voor haar bestaan, maar de meeste agnostici denken niet dat dergelijk bewijs bestaat, en geloven om diezelfde reden niet in de hemel.

Bent u nooit bang voor God’s oordeel omdat u niet in hem gelooft?
Absoluut niet. Ik ontken ook het bestaan van Zeus, Jupiter, Odin en Brahma, maar dit geeft me geen onbehaaglijk gevoel. Ik zie dat een heel groot percentage van de mensheid niet in God gelooft en daar ook niet zichtbaar onder lijdt. En zelfs al zou God bestaan, dan lijkt het me zeer onwaarschijnlijk dat Hij zó ijdel zou zijn dat Hij zich beledigd zou voelen door de mensen die twijfelen aan zijn bestaan.

Hoe verklaren agnostici de schoonheid en harmonie in de natuur?
Ik begrijp niet waar deze ‘schoonheid’ en ‘harmonie’ gevonden zouden kunnen worden. Overal in het dierenrijk jagen dieren genadeloos op elkaar. De meeste dieren worden wreed afgeslacht door andere dieren of verhongeren langzaam. Wat mijzelf betreft, ik kan met de beste wil van de wereld geen grote schoonheid of harmonie zien in de lintworm. Laat niemand zeggen dat dit schepsel geschapen is als straf voor onze zonden, want het is meer verspreid onder dieren dan onder mensen. Ik veronderstel dat de degenen die deze vraag stellen, aan dingen denken als de schoonheid van de sterrenhemel. Maar men zou zich moeten herinneren dat sterren zo nu en dan exploderen en alles in hun nabije omgeving reduceren tot een vage mist. Schoonheid is in alle gevallen subjectief en bestaat alleen in de ogen van de toeschouwer.

Hoe verklaren agnostici de wonderen en andere openbaringen van God’s almacht?
Agnostici geloven niet dat er enig bewijs is van ‘wonderen’ in de betekenis van gebeurtenissen die in strijd zijn met de natuurwetten. We weten dat gebedsgenezing voorkomt en dat het in geen geval wonderlijk is. In Lourdes kunnen sommige ziekten genezen worden en anderen niet. De ziekten die in Lourdes genezen kunnen worden, kunnen ongetwijfeld genezen worden door iedere arts waar de patient vertrouwen in heeft. De overleveringen waarin Jozua de zon commandeert om stil te staan, worden door de agnost verworpen als legenden, en hij zal wijzen op het feit dat alle religies overvloedig voorzien zijn met dergelijke legenden. Er is evenveel wonderlijk bewijs voor de Griekse goden van Homerus als er is voor de Christelijke God in de Bijbel.

Er zijn verachtelijke en wrede hartstochten geweest waar de religie zich tegen verzet. Als men afstand doet van religieuze principes, kan de mensheid dan wel voortbestaan?
Het bestaan van verachtelijke en wrede hartstochten is onbetwistbaar, maar ik kan in de geschiedenis geen bewijs vinden dat religie zich tegen deze hartstochten heeft verzet. In tegendeel, ze heeft ze gerechtvaardigd, en heeft mensen de volmacht gegeven om zich er volledig aan over te geven zonder wroeging. Wrede vervolgingen zijn altijd gebruikelijker geweest binnen het Christendom dan in de meeste andere religies. Het is dogmatisch geloof dat vervolging lijkt te rechtvaardigen. Vriendelijkheid en tolerantie krijgen alleen de overhand als dogmatisch geloof in verval raakt. Heden ten dage is een nieuwe religie opgestaan, namelijk het communisme. Hiertegen verzet de agnost zich, net als tegen de andere dogmatische systemen. Het onderdrukkende karakter van het hedendaagse communisme verschilt niet van het onderdrukkende karakter van het christendom in vroegere eeuwen. Voor zover het Christendom minder onderdrukkend is geworden, is dit voornamelijk te danken aan het werk van vrijdenkers die de dogmatici minder dogmatisch hebben gemaakt. Als zij nog steeds zo dogmatisch waren als in vroegere tijden, dan zouden ze waarschijnlijk nog steeds ketters op de brandstapel zetten. De geest van tolerantie die sommige Christenen beschouwen als hoofdzakelijk Christelijk is in feite een gevolg van de geaardheid die twijfel toelaat, en is wantrouwig als het gaat om absolute zekerheden. Ik denk dat iedereen die onbevooroordeeld de geschiedenis onderzoekt tot de conclusie zal komen dat religie meer ellende heeft veroorzaakt dan dat het heeft voorkomen.

Wat is voor de agnost de zin van het leven?
Ik ben geneigd om de vraag te beantwoorden door een andere vraag te stellen; Wat betekent ‘de zin van het leven’? Ik veronderstel dat men een soort algemene betekenis bedoeld. Ik denk niet dat het leven in het algemeen op enigerlei wijze zin heeft. Het gebeurde gewoon. Maar individuele mensen hebben doelen in hun leven, en er is niets in het agnosticisme dat hen tegenhoudt om deze doelen te verwezenlijken. Zij kunnen uiteraard niet zeker zijn of zij de doelen die zij nastreven succesvol kunnen voltooien; maar men zou slecht denken over een soldaat die zou weigeren te vechten, tenzij de overwinning gegarandeerd was. Degene die religie nodig heeft om betekenis te geven aan zijn leven is een angsthaas, en ik kan niet zo positief over hem denken als over degene die risico’s neemt, terwijl hij erkent dat een nederlaag niet onmogelijk is.

Betekent de afwijzing van religie een afwijzing van het huwelijk en de kuisheid?
Ook hier dient men te reageren met een wedervraag; Gelooft de man die dit vraagt dat het huwelijk en de kuisheid een bijdrage leveren tot het aardse geluk hier beneden, of denkt hij, omdat zij hier beneden ellende veroorzaken, dat zij daarom een vrijgeleide geven naar de hemel? Degene die voor de laatstgenoemde visie kiest zal zonder twijfel verwachten dat agnosticisme tot een verval zal leiden van wat hij beschouwt als deugden, maar hij zal moeten toegeven dat wat hij onder deugd verstaat niet zal bijdragen aan het geluk van de mensheid hier op aarde. Als hij in het andere geval zou kiezen voor het eerstgenoemde standpunt, namelijk dat er aardse argumenten zijn die voor huwelijk en kuisheid pleiten, dan moet hij ook toegeven dat deze argumenten van toepassing zijn op de agnost. Agnostici hebben geen kenmerkende meningen over seksuele moraal. Maar de meeste onder hen zullen toegeven dat er steekhoudende argumenten zijn tegen ongebreidelde bevrediging van seksuele verlangens. Zij zullen deze argumenten echter baseren op aardse bronnen, en niet op veronderstelde goddelijke openbaringen.

Is het niet gevaarlijk om alleen in de rede te geloven? Is de rede niet onvolmaakt en ontoereikend zonder spirituele en morele wetten?
Niemand gelooft in de rede alleen, ook een agnost niet. De rede is afhankelijk van feiten, sommige zijn waargenomen, andere heeft men ergens uit afgeleid. De vraag of er een hiernamaals is, en de vraag of er een God bestaat, zijn ook afhankelijk van feiten, en de agnost is van mening dat zij op dezelfde wijze onderzocht moeten worden als de vraag, ‘Is er morgen een maansverduistering?’ Maar feiten alleen zijn niet voldoende om tot actie over te gaan, omdat zij ons niet vertellen wat voor doelen we zouden moeten nastreven. In het rijk der doelen hebben we iets anders nodig dan de rede. De agnost zal zijn doelen vinden in zijn eigen hart, en niet op bevel van iets buiten zichzelf. Laten we een voorbeeld nemen: Stel, iemand wil met de trein reizen van New York naar Chicago; hij zal in dat geval de rede gebruiken om er achter te komen hoe laat de treinen vertrekken, en als iemand meent dat hij de dienstregeling niet nodig heeft, omdat hij denkt één of andere intuïtieve kracht te bezitten, zou men dat behoorlijk onverstandig vinden. Maar geen enkele dienstregeling vertelt hem dat het verstandig is, hij zal rekening moeten houden met nadere feiten; maar achter alle feitelijke zaken liggen de doelen die hij nastreeft, en deze behoren, zowel voor de agnost als voor andere mensen, tot een ander rijk dan dat van de rede, hoewel het er in geen geval mee in strijd zou moeten zijn. Het rijk dat ik bedoel is dat van de gevoelswereld en het verlangen.

Beschouwt u alle religies als dogmatisch of als vormen van bijgeloof? Welke van de bestaande religies respecteert u het meest, en waarom?
Alle grote georganiseerde religies die grote menigten gedomineerd hebben in meer of mindere mate dogma’s met zich meegebracht, maar ‘religie’ is een woord waarvan de betekenis niet erg scherp omlijnd is. Confucianisme bijvoorbeeld, zou men een religie kunnen noemen, ook al bevat het geen dogma. En in sommige vormen van liberaal Christendom is het dogmatische element tot een minimum gereduceerd.

Van alle grote religies uit de geschiedenis, prefereer ik het Boeddhisme, in het bijzonder de vroegste vormen, omdat het Boeddhisme het kleinste gehalte van onderdrukking heeft gekend.

Communisme bestrijdt religie, net als agnosticisme. Zijn agnostici communisten?
Communisme bestrijdt geen religie. Het bestrijdt het Christendom slechts op de wijze waarop het Mohammedanisme dat doet. Communisme, in ieder geval in de vorm waarop het bepleit wordt door de Sovjet regering en de Communistische Partij, is een nieuw dogmatisch systeem van een bijzonder kwaadaardig en onderdrukkend soort. Daarom zal iedere oprechte agnost er tegen zijn.

Geloven agnostici dat wetenschap en religie onverenigbaar zijn?
Het hangt er vanaf wat bedoeld wordt met ‘religie’. Als het slechts een ethisch systeem betekent, dan is het verenigbaar met wetenschap. Als het een dogmatisch systeem inhoudt waar niet aan getwijfeld mag worden, dan is het onverenigbaar met de geest van de wetenschap, die weigert om feiten te accepteren zonder bewijs, en die ook van mening is dat volledige zekerheid bijna altijd onmogelijk is.

Welk soort bewijs zou u kunnen overtuigen van het bestaan van God?
Ik denk dat als ik een stem zou horen vanuit de hemel, die alles wat er met mij zou komen te gebeuren gedurende de komende vierentwintig uur, inclusief gebeurtenissen die erg onwaarschijnlijk zouden zijn geweest, zou voorspellen, en als al deze gebeurtenissen zich vervolgens zouden gaan afspelen, dan zou ik misschien op z’n minst overtuigd zijn van het bestaan van één of andere bovennatuurlijke intelligentie. Ik kan me ander bewijs van dezelfde orde voorstellen waardoor ik overtuigd zou kunnen worden, maar voor zover ik weet bestaat dergelijk bewijs niet.

Artikel ‘Wat is een agnost?’ door Bertrand Russell, vertaald door M. Defianth.

Bron