Twee maanden lang (van 01-07-2021 t/m 31-08-2021) was er de gelegenheid om mee te doen met het onderzoek over de impact van kerkverlating. De enquête is op de website http://www.dogmavrij.nl en op Facebook (organisch, niet betaald) onder de aandacht gebracht. Het onderzoek bestond uit 37 stellingen (gebaseerd op de Likert-schaal), 3 meerkeuze – en 6 open vragen. Aan de enquête deden 702 mensen mee, waarvan 434 kerkverlaters (61,82%) en 268 kerkgangers (38,18%). Dit zijn de resultaten.

Op deze pagina:

• Achtergrondinformatie enquête
• Resultaten deel 1 (= 37 stellingen)
• Resultaten deel 2 (= 3 meerkeuze en 6 open vragen)
• Conclusie
• Dankwoord

Achtergrondinformatie Enquête

Voor de volledigheid hieronder de tekst die werd gepresenteerd voorafgaand aan de enquêtevragen.

Van harte welkom!

Hieronder kort wat meer informatie over inhoud en doel van dit onderzoek.

Inhoud

Dit onderzoek bevat 37 stellingen voor kerkverlaters en 37 stellingen voor kerkgangers. In vraag 1 kan je aangeven tot welke ‘groep’ je behoort, waarna je de daarbij behorende stellingen 1 voor 1 in beeld krijgt. Het is de bedoeling dat je bij elke stelling aangeeft in hoeverre deze volgens jou van toepassing is. Dit kan eenvoudig door het passende aantal sterren in te kleuren. Aan het eind zijn er – voor wie daaraan mee wil werken – nog enkele open vragen. Geen enkele vraag of stelling is verplicht. Je kunt altijd door naar de volgende vraag en ook weer terug om je antwoord aan te passen.

Taalgebruik

– Kerk/Geloofsgemeenschap: We zijn ons bewust van het feit dat niet elke geloofsgemeenschap zichzelf een kerk noemt.

– God: we beseffen dat er ook mensen zijn die liever Here, HEERE, Jahweh, Jehovah, Allah, het goddelijke, of een andere naam/duiding prefereren.

– Dierbaren: we begrijpen dat niet elke kerkverlater of kerkblijver voelde of voelt als een ‘dierbare’. We trachten met dit woord uitdrukking te geven aan de verbondenheid of verwantschap die er is, was of had kunnen zijn.

– Je/jij: we willen op geen enkele manier disrespectvol zijn naar personen die zich liever laten aanspreken in de u-vorm.

Wanneer je een woord als storend of onjuist ervaart, vul dan in gedachten het woord van jouw voorkeur in.

We hopen dat het taalgebruik van deze enquête je niet zal afschrikken of frustreren.

Doel

Dit onderzoek is bedoeld om meer inzage te krijgen in de emotionele en psychosociale gevolgen van kerkverlating, zowel voor kerkverlaters als voor kerkgangers. Tevens is een doel om te kijken waar eventueel behoefte aan is en hoe daarin kan worden voorzien. Met de resultaten van dit onderzoek hopen we pijn en onrecht zichtbaar en bespreekbaar te maken en een gerichte bijdrage te leveren aan betekenisvolle relaties tussen kerkgangers en kerkverlaters.

Privacy

Meedoen aan dit onderzoek is anoniem en blijft ook anoniem, tenzij je er zelf voor kiest je naam en/of emailadres te noemen (dit kan in één van de open vragen aan het eind van het onderzoek). Niets van de gegevens wordt herleidbaar naar een persoon openbaar gemaakt. De vragen die je niet wilt beantwoorden, hoef je niet te beantwoorden. Elke vraag of stelling is over te slaan.
Op deze manier willen we zoveel mogelijk recht doen aan de complexiteit van de psychische en psychosociale impact van kerkverlating.

Resultaten

Ook bij het verwerken en interpreteren van de onderzoeksresultaten zal zorgvuldig worden geprobeerd recht te doen aan alle betrokkenen. De resultaten van dit onderzoek worden op dezelfde plaatsen gedeeld als waar we de link naar dit onderzoek hebben geplaatst.

Initiatiefnemer

Dit onderzoek is niet wetenschappelijk, maar wel uiterst serieus en zorgvuldig samengesteld op initiatief van Inge Bosscha, beheerder van platform Dogmavrij, een platform dat wil bijdragen aan verbindende gesprekken tussen kerkgangers en kerkverlaters. Kijk voor meer info op www.dogmavrij.nl. Voor vragen en opmerkingen, mail gerust: ingebosscha (apenstaartje) outlook (punt) com.

Deel 1

Uitslag stellingen enquête

0. Om de stellingen te krijgen die voor jou van toepassing zijn, is het nodig dat je aangeeft of je deze enquête invult als ‘kerkverlater’ of als ‘kerkganger’.

Kerkverlaters: 434 (61,82% van 702 deelnemers)

Kerkgangers: 268 (38,18% van 702 deelnemers)

Hieronder volgen de resultaten van de 37 stellingen die kerkverlaters (blauw) gepresenteerd kregen, per vraag gevolgd door de 37 stellingen voor kerkgangers (groen).

Na elke stelling volgt een tabel waarin de resultaten van kerkverlaters en kerkgangers naast elkaar te zien zijn, gevolgd door een korte duiding/interpretatie. Daarbij worden soms citaten gebruikt van deelnemers die bij de inzending hun telefoonnummer of e-mailadres hadden vermeld. Met een aantal van hen is nader contact geweest, vandaar de hier en daar gegeven toelichting.

1. Ik maak me zorgen omdat een dierbare bij de geloofsgroepering is gebleven waaruit ik ben vertrokken.

1. Ik maak me zorgen omdat een dierbare de geloofsgroepering dreigt te verlaten of heeft verlaten.

Mate waarin men zich zorgen maakt om een dierbare	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Ernstige zorgen	9,31% (38)	31,52% (81)
4* Grote zorgen	11,52% (47)	14,79% (38)
3* Enige zorgen	17,65% (72)	15,95% (41)
2* Amper zorgen	19,85% (81)	14,79% (38)
1*Totaal geen zorgen	41,67% (170)	22,96% (59)

Duiding resultaten stelling 1

Zoals je in de tabel ziet, leven er meer zorgen aan de kant van kerkgangers. Hoe dit komt is hier niet nader onderzocht. We kunnen dus niet concluderen dat kerkverlaters bijvoorbeeld onverschilliger zijn naar hun medemensen of dat kerkgangers angstiger zijn dan kerkverlaters. Dit is geen karakteronderzoek.

Mogelijk zijn de grotere zorgen bij kerkgangers het gevolg van het feit dat ‘de kerk’ de startpositie is van de meeste deelnemers van dit onderzoek. Hier begon wat zij leerden kennen als een ‘normaal’ en ‘goed’ leven. Er zijn geloofsgroeperingen waar een matige tot grote angst voor de buitenwereld wordt uitgedragen (al dan niet met woorden). Dit kan van invloed zijn. Wat ook kan meespelen is een geloof in één waarheid, en dat het noodzakelijk of zelfs van levensbelang is deze te kennen of te volgen. Ook in dat geval kunnen grote tot ernstige zorgen ontstaan wanneer een geliefde een andere weg gaat. Het is niet ondenkbaar dat tussen de verschillende denominaties (grote) verschillen bestaan in de mate waarin men zich zorgen maakt om andersdenkenden. Om hier enige duidelijkheid over te krijgen is meer onderzoek nodig.

Uit dit onderzoek blijkt wel dat onder 20,83% van de kerkverlaters en 46,31% van de kerkgangers grote tot ernstige zorgen zijn om (een) dierbare geliefde(n). Dergelijke percentages zijn wat mij betreft aanleiding tot nader onderzoek en in elk geval een punt van zorg, al was het maar omdat ons lichamelijk en psychisch welbevinden te lijden heeft onder grote tot ernstige zorgen. Met alle gevolgen van dien.

2. Ik ervaar frustratie en/of verdriet vanwege (uitingen van) het geloof van een dierbare.

2. Ik ervaar frustratie en/of verdriet vanwege (uitingen van) het ongeloof van een dierbare.

Mate waarin men frustratie en/of verdriet ervaart	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In hevige mate	20,43% (85)	27,76% (73)
4* In grote mate	21,88% (91)	15,97% (42)
3* Enigszins	21,88% (91)	14,83% (39)
2* Amper	14,42% (60)	19,01% (50)
1*Totaal niet	21,39% (89)	22,43% (59)

Duiding resultaten stelling 2

Zoals al gezegd bij de duiding van vraag 1, betreft dit géén karakteronderzoek. We kunnen dus bijvoorbeeld niet stellen dat degenen die de meeste frustratie en/of verdriet ervaren, degenen zijn die het meest emotioneel zijn. Ook is het niet zo dat we hieruit kunnen concluderen dat degenen met de meeste frustratie en/of verdriet ook degenen zijn die het meeste onrecht moeten doorstaan. Nogmaals: voor dergelijke conclusies is nader onderzoek nodig.

Wat we wel moeten concluderen is dat 42,31% van de kerkverlaters en 43,73% van de kerkgangers vanwege (uitingen van) het (on)geloof van een dierbare in grote of hevige mate frustratie en/of verdriet ervaart. Dat dit relaties en families geen goed doet en daarmee een punt van grote zorg is (en nog veel meer zou moeten worden!), behoeft hopelijk geen verdere uitleg.

Het goede nieuws is dat op dit punt relatief eenvoudig winst te behalen is. Dit kan bijvoorbeeld door de manier waarop men met elkaar communiceert aan te passen. Zie bijvoorbeeld: https://dogmavrij.nl/veelvoorkomende-foute-uitspraken-bij-kerkverlating-deel-i/ Verbeterde communicatie zal niet de volledige frustratie en pijn doet verdwijnen, maar kan wel helpen extra pijn te voorkomen en reeds bestaande pijn te erkennen en (daarmee) te verlichten.

3. Ik denk dat veel huidige kerkvormen geen toekomst hebben

3. Ik denk dat veel huidige kerkvormen geen toekomst hebben.

Mate waarin men vindt dat veel huidige kerkvormen geen toekomst hebben	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer mee eens	33,49% (142)	33,2% (86)
4* Mee eens	27,36% (116)	20,46% (53)
3* Niet mee eens, noch mee oneens	23,82% (101)	27,8% (72)
2* Niet mee eens	12,26% (52)	12,36% (32)
1* Totaal niet mee eens	3,07% (13)	6,18% (16)

Duiding resultaten stelling 3

Sommige mensen vroegen zich af waarom deze stelling in de enquête zit. De reden is dat deze enquête ook gericht is op verbinding en het tegengaan van polarisatie. Zo blijkt uit het resultaat van deze vraag dat meer dan de helft van zowel de kerkverlaters als de kerkgangers denkt dat veel huidige kerkvormen geen toekomst hebben. Daarover zijn we het dus eens. Het is niet zo dat alle kerkgangers de kerk fantastisch vinden. (Net zomin als niet elke kerkverlater een hekel aan de kerk heeft.) Dat ook kerkgangers denken dat veel huidige kerkvormen geen toekomst hebben, is een punt dat volop aandacht mag krijgen – en gelukkig op veel plaatsen ook al krijgt – binnen de kerken.

4. Ik ben bang(er) voor de wederkomst/het laatste oordeel sinds ik niet meer (hetzelfde) geloof.

4. Ik ben bang(er) voor de wederkomst/het laatste oordeel sinds een dierbare niet meer (hetzelfde) gelooft.

Mate waarin men zich in deze angst herkent	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	2,84% (12)	26,04% (69)
4* Herkenbaar	3,78% (16)	4,53% (12)
3* Enigszins herkenbaar	11,82% (50)	6,79% (18)
2* Amper herkenbaar	12,53% (53)	11,32% (30)
1* Totaal niet herkenbaar	69,03% (292)	51,32% (136)

Duiding resultaten stelling 4

Het grootste gedeelte van zowel de kerkverlaters als de kerkgangers geeft gelukkig aan deze angst totaal niet te herkennen. Neemt niet weg dat ruim een kwart van de kerkgangers (die meededen aan deze enquête) aangeeft deze angst zeer herkenbaar te vinden. Nader onderzoek zal wellicht kunnen uitwijzen dat de mate waarin deze angst voorkomt per denominatie (sterk) verschillend is. Dit zou kunnen betekenen dat er denominaties zijn waar deze angst niet of nauwelijks voorkomt en denominaties waar (veel) meer dan een kwart van de leden deze angst ervaart. Reden om aandacht aan te geven, ook binnen de hulpverlening.

Angst voor de wederkomst en/of angst voor het laatste oordeel mag niet worden onderschat. Deze angst is de overtreffende trap van ‘normale’ doodsangst. Vaak betreft het ook angst voor de hel. Zie ook: https://religieustraumasyndroom.com/geruststelling-en-tips-bij-angst-voor-de-hel/

5. Ik ben bang weer (op de oude manier) te gaan geloven.

5. Ik ben bang ongelovig te worden.

Mate waarin men zich in deze angst herkent	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	3,06% (13)	26,62% (70)
4* Herkenbaar	4% (17)	3,8% (10)
3* Enigszins herkenbaar	6,35% (27)	9,13% (24)
2* Amper herkenbaar	10,82% (46)	9,13% (24)
1* Totaal niet herkenbaar	75,76% (322)	51,33% (135)

Duiding resultaten stelling 5

Hier is niet onderzocht waaróm men bang is. Een logische aanname zou kunnen zijn dat men angst heeft voor wat ook in vraag 4 aan de orde kwam: het laatste oordeel of de hel. Angst om het ‘mis’ te hebben of het ‘fout’ te doen.

Een deel van de kerkgangers is opgegroeid binnen een soortgelijke groepering als waarvan ze nu lid zijn. Wanneer men leerde leven met de gedachte dat andersdenkenden het ‘mis’ hebben, kan dit ook meespelen bij de angst het geloof te verliezen. Ook de gedachte dat er zonder geloof geen ‘behoud’ mogelijk is, kan een rol spelen. Dit is echter allemaal speculatie, zolang dit niet nader is onderzocht.

Maar gezien het feit dat deze angst bij ruim een kwart van de kerkgangers (die meededen aan dit onderzoek) voorkomt, is er wat mij betreft reden tot nader onderzoek én zorg. Niet omdat deze angst er niet zou mogen zijn, maar omdat angst (onbewust) veel energie kost en (o.a. door chronische spanning) kan leiden tot allerlei lichamelijke en psychische klachten.

6. Ik ervaar mijn weg als ´de bedoeling´ of ´de juiste weg voor mij´.

6. Ik ervaar mijn weg als ´de bedoeling´ of ´de juiste weg voor mij´.

Mate waarin men meent de juiste weg te gaan	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer mee eens	40,47% (172)	40,52% (109)
4* Mee eens	18,82% (80)	20,07% (54)
3* Niet mee eens, noch mee oneens	19,29% (82)	23,79% (64)
2* Niet mee eens	8% (34)	6,69% (18)
1* Totaal niet mee eens	13,41% (57)	9,92% (24)

Duiding resultaten stelling 6

De zeer vergelijkbare percentages tonen aan dat zowel kerkverlaters als kerkgangers in dezelfde mate menen dat zij de ‘juiste weg’ gaan of doen wat zij als ‘juist’ ervaren. Over en weer kunnen er soms verwijten zijn. Men meent bijvoorbeeld dat kerkverlaters ongehoorzaam, onverschillig of ontrouw zijn. Of dat kerkgangers onnadenkend, passief en ontrouw aan zichzelf zijn. Hier zien we hoe beide groepen hun trouw laten zien aan wat zij werkelijk geloven dat het juiste is om te doen. Ze begaan de weg waarvan ze oprecht geloven dat dit de juiste is. Een – wat mij betreft – ontroerende uitkomst.

Leestip: https://dogmavrij.nl/veelvoorkomende-foute-uitspraken-bij-kerkverlating-deel-ii/

7. Ik begrijp dat het geloof tot steun kan zijn.

7. Ik begrijp dat het geloof tot steun kan zijn.

Mate waarin men begrijpt dat het geloof tot steun kan zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Dat begrijp ik zeer goed	37,79% (161)	73,31% (195)
4* Dat begrijp ik goed	26,29% (112)	19,92% (53)
3* Dat begrijp ik enigszins	19,25% (82)	5,26% (14)
2* Dat begrip ik nauwelijks	8,92% (38)	0,38% (1)
1*Dat begrijp ik totaal niet	7,75% (33)	1,13% (3)

Duiding resultaten stelling 7

Er vanuit gaande dat veel kerkverlaters niet zonder reden zijn vertrokken, een begrijpelijk verschil in uitkomst. Als het geloof niet (meer) als steunend wordt ervaren, gaat er vaak iets ‘wringen’ en wordt de kans dat iemand de kerk verlaat groter. Het is dus begrijpelijk dat onder de kerkgangers het hoogste percentage is van degenen die aangeven het zeer goed te begrijpen dat het geloof tot steun kan zijn. Wellicht omdat zij dit zelf ook zo ervaren of relatief veel omgaan met mensen die dit zo ervaren.  

Toch geeft ruim 64% van de kerkverlaters aan goed tot zeer goed te begrijpen dat het geloof tot steun kan zijn. Het is mogelijk dat een deel van hen dit nog steeds zo ervaart, aangezien een kerkverlater niet per definitie ook een geloofsverlater is. Ook is het mogelijk dat een deel weet dat ánderen dit zo ervaren of dit zelf in het verleden ook zo ervaren heeft. In dat geval wil ik benadrukken dat gevoelens van verlies, ontgoocheling en rouw gepaste reacties zijn. Ook binnen de hulpverlening mag hier aandacht voor zijn.

8. Ik begrijp dat het geloof beknellend kan zijn.

8. Ik begrijp dat het geloof beknellend kan zijn.

Mate waarin men begrijpt dat het geloof beknellend kan zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Dat begrijp ik zeer goed	85,21% (363)	57,52% (153)
4* Dat begrijp ik goed	10,33% (44)	21,43% (57)
3* Dat begrijp ik enigszins	2,11% (9)	13,16% (35)
2* Dat begrip ik nauwelijks	1,41% (6)	5,26% (14)
1*Dat begrijp ik totaal niet	0,94% (4)	2,63% (7)

Duiding resultaten stelling 8

Meer dan 95% van de kerkverlaters begrijpt dat het geloof beknellend kan zijn. Dit geeft te denken. Ook begrijpt bijna 80% van de kerkgangers goed tot zeer goed dat het geloof beknellend kan zijn. Om te weten of dit is omdat zij het geloof zelf ook in meer of mindere mate als beknellend ervaren, zal nader onderzoek nodig zijn.

9. Vrijheid is belangrijker dan gehoorzaamheid.

9. Vrijheid is belangrijker dan gehoorzaamheid.

Mate van eens/oneens zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer mee eens	63,17% (271)	17,24% (45)
4* Mee eens	16,55% (71)	14,94% (39)
3* Niet mee eens, noch mee oneens	15,15% (65)	26,44% (69)
2* Niet mee eens	2,33% (10)	8,05% (21)
1* Totaal niet mee eens	2,8% (12)	33,33% (87)

Duiding resultaten stelling 9

Een interessante uitkomst. Het grootste gedeelte van de kerkverlaters vindt vrijheid belangrijker dan gehoorzaamheid, terwijl het grootste gedeelte van de kerkgangers het hier totaal niet mee eens is (en mogelijk het tegenovergestelde vindt?).

Nog interessanter wordt het wanneer we de uitkomsten van stelling 9 naast de uitkomsten van stelling 8 leggen. Dat vrijheid voor kerkverlaters zo belangrijk is, heeft misschien te maken met het feit dat juist zij aangeven zeer goed te begrijpen dat het geloof als beknellend ervaren kan worden (uitkomst stelling 8)?

Ook is een vergelijking met de uitkomsten van stelling 6 interessant. Daarmee werd duidelijk dat zowel kerkverlaters als kerkgangers de weg gaan waarvan zij menen dat dit de juiste is. Het is dus niet zo dat kerkverlaters (die hier meer belang lijken te hechten aan vrijheid dan kerkgangers doen) iets onverschilligs hebben, zo van ‘vrijheid, blijheid’, nee, de drang naar vrijheid kan een intrinsieke en integere zoektocht zijn naar dat wat men ervaart als ‘goed’ (en/of ‘God’).

10. Het goede doen is belangrijker dan je goed voelen.

10. Het goede doen is belangrijker dan je goed voelen.

Mate van eens/oneens zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer mee eens	17,67% (76)	40% (106)
4* Mee eens	11,16% (48)	19,62% (52)
3* Niet mee eens, noch mee oneens	26,05% (112)	23,4% (62)
2* Niet mee eens	21,4% (92)	11,7% (31)
1* Totaal niet mee eens	23,72% (102)	5,28% (14)

Duiding resultaten stelling 10

Zoals al eerder opgemerkt, is dit geen karakteronderzoek. We kunnen bijvoorbeeld niet concluderen dat kerkverlaters minder gewetensvol of minder integer zouden zijn dan kerkgangers, of dat zij het niet zo nauw zouden nemen met ‘het goede doen’. Wel is het verschil opvallend.

Een veelgehoorde klacht van de kerkverlaters die ik spreek (wat over het algemeen toch degenen zijn met klachten naar aanleiding van wat hen werd aangeleerd en/of aangedaan binnen de religieuze groepering van herkomst) is dat zij niet hebben geleerd om hun eigen gevoelens serieus te nemen en – in het verlengde daarvan – persoonlijke grenzen aan te geven.

Een kerkverlater die de optie ‘totaal niet mee eens’ had gekozen, lichtte haar antwoord op deze manier toe:

“Het ging er niet om wat ik voelde, als ik maar gehoorzaamde. Dit is op vele manieren schadelijk gebleken voor mijn persoonlijke en relationele ontwikkeling. Voor mij is wat ik voel nu doorslaggevend. Als iets niet goed voelt, neem ik dat zeer serieus. Ik wil nooit meer ‘voor de lieve vrede’ blijven, terwijl mijn gevoel me zegt dat vertrekken beter is.”

Een kerkganger, die het zeer eens is met de stelling, vertelt:

“Ons verstand is er om ons te beschermen. Ik kan wel elke dag zin hebben in een gebakje, omdat ik de smaak zo goed vind, maar ik wéét dat dit niet goed voor me is. Dat wat ik weet telt veel zwaarder dan dat wat ik voel. Dat geldt zeker voor het geloof. Ik kan wel het gevoel hebben dat God niet naar me luistert, maar ik wéét dat Hij dat wél doet.”

11. Geloven of niet geloven is een keuze.

11. Geloven of niet geloven is een keuze.

Mate van eens/oneens zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer mee eens	45,54% (194)	42,05% (111)
4* Mee eens	11,97% (51)	18,56% (49)
3* Niet mee eens, noch mee oneens	19,95% (85)	24,24% (64)
2* Niet mee eens	12,21% (52)	11,36% (30)
1* Totaal niet mee eens	10,33% (44)	3,79% (10)

Duiding resultaten stelling 11

Het grootste deel van zowel kerkverlaters als kerkgangers ervaart geloven als een keuze.

“Op een dag realiseerde ik me dat ik kon kiezen. Óf ik zou mijn twijfels zoveel mogelijk negeren óf ik zou deze serieus nemen. Ik koos voor het laatste.”

Kerkverlater (zeer mee eens)

“Ik zou willen dat het een keuze was, want dan geloofde ik nog. Nooit heb ik mezelf en mijn familie dit willen aandoen. Helaas is mijn ongeloof een feit geworden waar ik niet meer omheen kon.”

Kerkverlater (totaal niet mee eens)

“Het geloof moet je geschonken worden. Je kunt echter zelf besluiten dat je dit geschenk niet wilt.”  

Kerkganger (niet mee eens, noch mee oneens)

“Niet meer geloven is een daad van ongehoorzaamheid. Ook bij een klein geloof kan je nog altijd God aanroepen en hem vragen jouw ongeloof te hulp te komen. God is getrouw.”

Kerkganger (zeer mee eens)

Interessant zou kunnen zijn om te onderzoeken in hoeverre bij kerkgangers de eventueel aanwezige gevoelens van verraad, boosheid, verdriet, teleurstelling, schuld en schaamte toe- of juist afnemen naarmate zij menen dat geloven een keuze is.

Datzelfde geldt voor kerkverlaters. Nemen deze gevoelens toe of af naarmate men denkt dat geloven een keuze is?

En wat betekent dit voor het eventuele ontstaan van (al dan niet uitgesproken) verwijten over en weer? Bij eventuele conflicten kan het interessant zijn om te kijken in hoeverre men meent dat geloven een keuze is. Wellicht dat in iemands beleving daarmee samenhangt dat aan ‘niet meer geloven’ een bepaalde mate van ‘schuld’ gekoppeld zit?  

12. Ik ervoer en/of ervaar gevoelens van rouw sinds ik de geloofsgemeenschap heb verlaten.

12. Ik ervoer en/of ervaar gevoelens van rouw sinds een dierbare de geloofsgemeenschap heeft verlaten.

Mate waarin gevoelens van rouw herkenbaar zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	24,41% (104)	29,32% (78)
4* Herkenbaar	20,66% (88)	11,65% (31)
3* Enigszins herkenbaar	13,85% (59)	12,41% (33)
2* Amper herkenbaar	14,08% (60)	21,05% (56)
1* Totaal niet herkenbaar	27% (115)	25,56% (68)

Duiding resultaten stelling 12

Maar liefst 58,92% van de kerkverlaters en 53,38% van de kerkgangers ervaart rondom kerkverlating enige tot zeer veel gevoelens van rouw. Cijfers die aanleiding geven tot zorg en oproepen tot meer aandacht, ook binnen de hulpverlening!

“Mijn dochter komt niet meer bij ons eten, omdat ze niet meer geconfronteerd wil worden met gebed en Bijbellezen. Ook zingen we nogal eens psalmen bij de maaltijd, wat zij liever ook niet meer doet, al zingt ze graag en goed. Alleen al het idee dat we nooit meer samen psalmen zullen zingen, vind ik hartverscheurend. In gedachten hoor ik haar soms Psalm 42 zingen. Die zongen we twee- of soms driestemmig. Ons gezin is niet meer compleet, zo voelt het. Het doet zo’n pijn!”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Ineens werd ik besproken en leek het wel of niemand meer normaal met me kon omgaan. Ik werd gemeden of behandeld als evangelisatieproject. Dat het me uiteindelijk ál mijn vriendschappen zou kosten, had ik nooit gedacht. Ik vind weggaan bij de kerk de meest ontwrichtende ervaring van mijn leven tot nu toe. En ik ben 59, kan je nagaan.”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

13. Ik voel mij minder verbonden met (een) gelovige dierbare(n) sinds ik de geloofsgemeenschap heb verlaten.

13. Ik voel(de) mij minder verbonden met een dierbare sinds deze de geloofsgemeenschap heeft verlaten.

Mate waarin ‘minder verbonden voelen’ herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	35,03% (151)	25,56% (68)
4* Herkenbaar	23,2% (100)	7,89% (21)
3* Enigszins herkenbaar	16,71% (72)	7,14% (19)
2* Amper herkenbaar	12,76% (55)	11,28% (30)
1* Totaal niet herkenbaar	12,3% (53)	48,12% (128)

Duiding resultaten stelling 13

Vooral de kerkverlater – en dan met name degene die onrecht ervaart over wat hem is aangeleerd en/of aangedaan binnen de geloofsgroepering – is hier kwetsbaar. Tussen de kerkverlater en de (voormalig) groepsgenoten die de (oorsprong van) de klachten niet (h)erkennen kan relationele spanning en strijd ontstaan. In het ergste geval verliezen mensen hun volledige sociale netwerk en – vangnet. Daarnaast kan het proces van kerkverlating leiden tot andere problematiek, zoals bijvoorbeeld een identiteitscrisis. Zie ook: https://religieustraumasyndroom.com/wat-is-rts/

Maar liefst 74,94% van de kerkverlaters en 40,59% van de kerkgangers ervaart rondom kerkverlating minder verbondenheid met (een) dierbare(n). Cijfers die aangeven dat de kans op eenzaamheid (dodelijk! Zie ook: https://www.trouw.nl/nieuws/eenzaamheid-is-twee-keer-zo-dodelijk-als-alcohol~bb9c513a/ ) toeneemt en (daarom) oproepen tot zorg en aandacht, ook binnen de hulpverlening!  

Opvallend is dat het grootste gedeelte van de kerkgangers amper tot totaal niet ervaart dat er minder verbondenheid zou zijn. Zijn zij loyaler dan kerkverlaters? Of zijn kerkverlaters juist loyaler en houden zij zich in waar het het uiten van een andere mening betreft, om kerkblijvers niet te verontrusten? Nogmaals: dit is geen karakteronderzoek. Bovendien hebben de kerkverlaters en de kerkgangers die meedoen met dit onderzoek het niet over elkaar, maar over kerkgangers en kerkverlaters uit hun eigen omgeving (waarbij het één het ander niet hoeft uit te sluiten).

Interessanter zou zijn om thuis onderling te bespreken in hoeverre de kerkverlater en de kerkganger zich met elkaar verbonden voelen en of het proces van kerkverlating daar verandering in heeft gebracht. Hopelijk geeft deze enquête aanleiding tot meer gesprekken binnen gezinnen over dit onderwerp.

14. Praten over geloofstwijfel maakt me onrustig.

14. Praten over geloofstwijfel maakt me onrustig.

Mate waarin deze onrust herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	8,64% (37)	23,51% (63)
4* Herkenbaar	11,92% (51)	2,99% (8)
3* Enigszins herkenbaar	15,19% (65)	13,06% (35)
2* Amper herkenbaar	18,46% (79)	19,4% (52)
1* Totaal niet herkenbaar	45,79% (196)	41,04% (110)

Duiding resultaten stelling 14

Gelukkig geeft het grootste deel van zowel de kerkverlaters als de kerkgangers aan dat zij zich totaal niet onrustig voelen wanneer het gesprek over geloofstwijfel gaat. Dat helpt om geloofstwijfel bespreekbaar te houden of te maken en gaat eenzaamheid, schaamte- en schuldgevoelens tegen. Heel belangrijk dus!

Toch geeft 23,51% van de kerkgangers aan dat wanneer het gesprek over geloofstwijfel gaat, gevoelens van onrust daarbij voor hen zeer herkenbaar zijn. Het gevolg zou kunnen zijn dat men probeert het onderwerp geloofstwijfel te vermijden. Het vermijden van een onderwerp dat tegelijkertijd een onderwerp is dat zo raakt, kan ook tot eenzaamheid leiden. Een aandachtspunt!

Dat de mate van onrust bij een gesprek over geloofstwijfel bij kerkgangers hoger ligt dan bij kerkverlaters, is misschien logisch te verklaren doordat een kerkverlater qua geloofstwijfel vaker ‘uit de kast’ is en minder blokkades of onrust ervaart om over geloofstwijfel te praten. In DogmaVRIJplaats – de verborgen Facebooksteungroep voor twijfelaars, kerkverlaters en geloofsverlaters – blijkt dat kerkverlaters het juist ervaren als een opluchting wanneer zij over geloofstwijfel kunnen spreken.  

15. Sinds ik niet meer geloof wat me is aangeleerd, is mijn godsbeeld veranderd en (indien gelovend in God/iets goddelijks) daarmee de ruimte van Gods liefde en genade opgerekt.

15. Sinds een dierbare niet meer gelooft, is mijn godsbeeld veranderd en daarmee de ruimte van Gods liefde en genade opgerekt.

Mate waarin deze stelling herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	43,66% (186)	28,03% (74)
4* Herkenbaar	20,19% (86)	7,95% (21)
3* Enigszins herkenbaar	15,26% (65)	14,77% (39)
2* Amper herkenbaar	4,69% (20)	12,5% (33)
1* Totaal niet herkenbaar	16,2% (69)	36,74% (97)

Duiding resultaten stelling 15

Deze stelling is eigenlijk geen goede stelling, omdat teveel specifieke zaken gecombineerd worden. De reden dat de stelling toch juist in deze vorm in het onderzoek zit, is omdat ik (Inge Bosscha, coach voor kerkverlaters) het opvallend vind dat ik deze uitspraak, in allerlei vormen, tientallen keren heb gehoord van zowel kerkverlaters als kerkgangers. Ik wilde weten of men inderdaad zo vaak deze ervaring heeft. En daarmee misschien een beetje hoop bieden.

De uitspraak kan troostend zijn voor degenen die worstelen met angst dat zijzelf of een dierbare gestraft zal worden. Een straffend godsbeeld kan dus veranderen. 79,11% Van de kerkverlaters en 50,75% van de kerkgangers vindt dit enigszins tot zeer herkenbaar.

Er is ook een gedeelte van de kerkgangers (36,74%) dat dit totaal niet herkenbaar vindt. Bij navraag vertellen zij o.a. het volgende:

“Mijn godsbeeld is niet streng en is dat ook nooit geweest. Ik beschouw mezelf als een esoterisch en vrijzinnig christen. Ik kon niks met deze stelling en vond hem nogal sturend.”

Kerkganger (totaal niet herkenbaar)

“Het is niet Bijbels om je godsbeeld aan de omstandigheden aan te passen, omdat God van Zichzelf zegt dat Hij onveranderlijk is.”

Kerkganger (totaal niet herkenbaar)

16. Naar aanleiding van reacties van voormalig geloofsgenoten, voel(de) ik me minder verbonden met hen.

16. Naar aanleiding van reacties van geloofsgenoten over een dierbare van mij die niet meer gelooft, voel(de) ik me minder verbonden met mijn geloofsgenoten.

Mate waarin deze stelling herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	41,55% (177)	27,55% (73)
4* Herkenbaar	22,3% (95)	7,17% (19)
3* Enigszins herkenbaar	16,2% (69)	11,7% (31)
2* Amper herkenbaar	12,44% (53)	16,98% (45)
1* Totaal niet herkenbaar	7,51% (32)	36,6% (97)

Duiding resultaten stelling 16

80,05% Van de kerkverlaters en 46,42% van de kerkgangers geeft aan dat zij zich ‘enigszins’ tot ‘zeer veel’ minder verbonden voel(d)en met (voormalig) geloofsgenoten, naar aanleiding van de reacties die zij van hen ontvingen betreffende de kerkverlating van henzelf of van een dierbare. Reacties van (voormalig) geloofsgenoten kunnen dus een oorzaak zijn van een (sterk) verminderd gevoel van verbondenheid met hen.

Ook bij stelling 2 werd al duidelijk dat communicatie soms voor nieuw onrecht en extra pijn kan zorgen.

Kerkverlating is een delicaat thema waar niet alleen kerkverlaters, maar ook zeer veel kerkgangers (direct of indirect) mee te maken hebben. Hoe meer bekendheid er komt over de emotionele en relationele impact van kerkverlating, hoe meer (fijn)gevoeligheid er ontwikkeld kan worden in de omgang met degenen die hiermee te maken hebben.

Leestip: https://www.pastoraatwijzer.nl/category/levensvragen/kerkverlating/ en dan klikken op ‘Nazorg’.

Gelukkig herkent het grootste gedeelte van de kerkgangers zich nauwelijks of totaal niet in deze stelling.

“Ik had helemaal geen steun nodig toen mijn zoon de kerk verliet. Ik ben lid van een kerk waarin men niet gelooft dat je naar de hel gaat als je niet het juiste geloof hebt. Ik denk dat überhaupt niemand van onze kerk in zoiets als een fysieke hel gelooft. Voor mij was het dan ook totaal geen probleem dat mijn zoon een andere weg gaat dan mijn vrouw en ik. Wij vinden het juist goed dat hij zelfstandig nadenkt en durft te kiezen!”

Kerkganger (totaal niet)

“Ik vond het fijn dat er op zondag niet alleen voor mijn dochter (die de kerk verliet, red.), maar ook voor ons gebeden werd. Dat was een moment waarop ik de gemeenschap der heiligen juist extra heb ervaren. Dit heeft ons als gezin zeer goed gedaan.”

Kerkganger (totaal niet)

Opvallend is dat de rol van het gebed ook genoemd werd door een kerkganger die aangaf zich juist wél heel erg in de stelling te herkennen.

“Ik vond het verschrikkelijk als mensen zeiden dat ze voor mijn zoon zouden bidden. En dan met zo’n bedrukt, ernstig gezicht, dat het haast leek of hij overleden was. Terwijl thuis, aan de keukentafel, had ik de meest fantastische gesprekken met hem over God. Het geloof van mijn zoon is groter dan van menigeen binnen de kerk. Ik heb zoveel van hem geleerd. Zijn veranderde zienswijze, waardoor hij zich niet meer thuis voelde binnen de kerk, waren een verrijking voor mijn geloof. Maar door reacties van kerkmensen heb ik overwogen en overweeg ik soms nog om zelf ook de kerk te verlaten.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

Leestip: https://dogmavrij.nl/zeg-niet-te-snel-ik-zal-voor-je-bidden/

17. Het contact met (een) gelovige dierbare(n) ervaar ik als minder fijn sinds ik de geloofsgemeenschap heb verlaten.

17. Het contact met een dierbare ervaar ik als minder fijn sinds deze de geloofsgemeenschap heeft verlaten.

Mate waarin het contact als minder fijn ervaren wordt	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In zeer grote mate	30% (129)	24,06% (64)
4* In grote mate	23,49% (101)	3,38% (9)
3* Enigszins	21,4% (92)	7,52% (20)
2* Amper	10,7% (46)	13,91% (37)
1* Totaal niet	14,42% (62)	51,13% (136)

Duiding resultaten stelling 17

Opvallend is dat ruim 51% van de kerkgangers aangeeft totaal niet te herkennen het contact met een kerkverlater als minder fijn te ervaren, terwijl ruim 53% van de kerkverlaters dit in grote tot zeer grote mate wel zo ervaart.

Hier geldt hetzelfde als wat reeds opgemerkt bij de duiding van stelling 13:

“Zijn zij (kerkgangers, red.) loyaler dan kerkverlaters? Of zijn kerkverlaters juist loyaler en houden zij zich in waar het het uiten van een andere mening betreft, om kerkblijvers niet te verontrusten? Nogmaals: dit is geen karakteronderzoek. Bovendien hebben de kerkverlaters en de kerkgangers die meedoen met dit onderzoek het niet over elkaar, maar over kerkgangers en kerkverlaters uit hun eigen omgeving (waarbij het één het ander niet hoeft uit te sluiten).”

Hoewel de gedachte dat kerkverlaters zich inhouden jegens kerkgangers slechts een aanname is, lijkt deze aanname mij wel zeer logisch, gezien het feit dat ik in de praktijk zeer vaak tegenkom dat dit inderdaad het geval is.

“Het doet pijn dat ik altijd de enige ben binnen het gezin die er anders over denkt. Zij zijn het over vrijwel alles met elkaar eens en gaan er volgens mij vanuit dat dit ook voor mij geldt. Dat ik over heel veel dingen totaal anders ben gaan denken, lijken ze niet te beseffen. En eerlijk gezegd trekt de gedachte aan wat er zou kunnen gebeuren wanneer ik hen hierover inlicht mij nog minder dan de eenzaamheid die ik nu vaak voel wanneer we ‘samen’ zijn.”  

Kerkverlater (in zeer grote mate)

“Natuurlijk doet het pijn dat onze dochter en schoonzoon nu naar een andere kerk gaan. We missen hen elke zondag. Maar voor ons zijn ze nog net zo lief als altijd. Elke zaterdag halen ze de boodschappen en nemen dan vaak een bosje bloemen of wat lekkers mee. Schatten zijn het!”

Kerkganger (totaal niet)

“Nee, het maakt voor mij niets uit of iemand nou wel of niet hetzelfde gelooft als ik. Het is maar een geloof hè, we zijn maar mensen met beperkte visies. Wie ben ik om te menen dat er iets mis gaat wanneer iemand een ander pad kiest? Ik zie dat totaal niet als een probleem en het contact wordt er ook niet minder fijn door.”

Kerkganger (totaal niet)

“De vanzelfsprekendheid waarmee ze God en hun geloof overal bij halen, stoort me steeds meer. Ze wéten dat ik daar niet meer in geloof, maar blijkbaar trekken ze zich daar niks van aan. Terwijl zij ‘zwelgen’ in hun ‘gelijk’, ervaar ik totaal geen ruimte voor wie ík ben. Dat doet pijn.”

Kerkverlater (in zeer grote mate)

18. Ik ben bang dat ik gestraft zal worden (bijvoorbeeld in de hel geworpen of vernietigd tijdens armageddon).

18. Ik ben bang dat een dierbare uiteindelijk gestraft zal worden (bijvoorbeeld in de hel geworpen of vernietigd tijdens armageddon).

Mate waarin deze angst ervaren wordt	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In zeer grote mate	4,9% (21)	27,51% (74)
4* In grote mate	4,9% (21)	6,32% (17)
3* Enigszins	8,86% (38)	5,95% (16)
2* Amper	8,62% (37)	9,92% (25)
1* Totaal niet	72,73% (312)	50,93% (137)

Duiding resultaten stelling 18

De uitkomsten van deze stelling zijn vergelijkbaar met de uitkomsten van stelling 4 (over angst voor de wederkomst/het laatste oordeel). Het grootste gedeelte van zowel de kerkverlaters als de kerkgangers geeft gelukkig aan deze angst totaal niet te herkennen. Neemt niet weg dat ruim een kwart van de kerkgangers (die meededen aan deze enquête) aangeeft deze angst zeer herkenbaar te vinden. Nader onderzoek zal wellicht kunnen uitwijzen dat de mate waarin deze angst voorkomt per denominatie (sterk) verschillend is. Dit zou kunnen betekenen dat er denominaties zijn waar deze angst niet of nauwelijks voorkomt en denominaties waar (veel) meer dan een kwart van de leden deze angst ervaart. Reden om aandacht aan te geven, ook binnen de hulpverlening.

Angst voor de hel mag niet worden onderschat. Zie ook: https://religieustraumasyndroom.com/geruststelling-en-tips-bij-angst-voor-de-hel/

19. Ik denk dat je binnen de geloofsgemeenschap (die ik verlaten heb) geen juist zicht kunt krijgen op wat waar en echt is.

19. Ik denk dat je buiten de geloofsgemeenschap geen juist zicht kunt krijgen op wat waar en echt is.

Mate van eens/oneens zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer mee eens	56,51% (243)	24,54% (66)
4* Mee eens	23,72% (102)	6,32% (17)
3* Niet mee eens, noch mee oneens	12,09% (52)	11,9% (32)
2* Niet mee eens	3,95% (17)	13,75% (37)
1* Totaal niet mee eens	3,72% (16)	43,49% (117)

Duiding resultaten stelling 19

30,86% Van de kerkgangers is het ‘eens’ tot ‘zeer eens’ met de stelling dat je buiten de geloofsgemeenschap geen juist zicht kunt krijgen op wat waar en echt is. Dit verklaart mogelijk waarom onder sommige (deze?) kerkgangers grote tot zeer grote zorgen zijn wanneer een dierbare de geloofsgemeenschap verlaat of dreigt te verlaten. (Ook hier kunnen per denominatie (grote) verschillen zijn, maar om dit vast te stellen is nader onderzoek nodig.)

“Ik geloof dat God zich in zijn Woord aan ons openbaart op een duidelijke manier. Hij is niet ‘wat je er zelf van maakt’, maar hij is heilig en verheven boven onze inzichten. In onze kerk luisteren we vol eerbied naar wat God ons in de Bijbel over zichzelf en over het leven openbaart. Dat is de smalle weg ten leven en daarvan is er maar één.”

Kerkganger (zeer mee eens)

Het grootste gedeelte van de kerkgangers (57,24%)is het echter niet of totaal niet eens met de stelling. Een logisch gevolg zou kunnen zijn dat zij het als minder zorgwekkend ervaren wanneer een geliefde de geloofsgroepering verlaat of dreigt te verlaten.

“Ik vind het eng als mensen God, of hoe God zou zijn volgens de leer van hun kerk, voor hun eigen waarheidskarretje spannen. God is overal.”

Kerkganger (totaal niet mee eens)

80,23% Van de kerkverlaters is het ‘eens’ tot ‘zeer eens’ met de stelling dat je binnen de geloofsgemeenschap (die zij hebben verlaten) geen juist zicht kunt krijgen op wat waar en echt is.

“God is overal. Ik ontdekte juist meer van Gods grootheid toen ik mijn aangeleerde godsbeeld losliet.”

Kerkverlater (zeer mee eens)

“Waarheid vind je volgens mij niet op plekken waar men claimt deze te hebben.”

Kerkverlater (zeer mee eens)

20. Kerkgang bracht (of brengt, indien elders kerkend) me dichter bij God of het goddelijke.

20. Kerkgang brengt me dichter bij God.

Mate van eens/oneens zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer mee eens	4,66% (20)	42,11% (112)
4* Mee eens	6,76% (29)	20,3% (54)
3* Niet mee eens, noch mee oneens	13,52% (58)	16,17% (43)
2* Niet mee eens	17,48% (75)	10,9% (29)
1* Totaal niet mee eens	57,58% (247)	10,53% (28)

Duiding resultaten stelling 20

Een treffende uitkomst. Het grootste gedeelte van de kerkgangers ervaart dat kerkgang hen dichter bij God brengt, wat het wellicht volkomen logisch maakt dat zij kerkganger zijn. Het grootste gedeelte van de kerkverlaters heeft de ervaring dat kerkgang hen níet dichter bij God brengt, wat het wellicht volkomen logisch maakt dat zij kerkverlater zijn.

Zijn wij allen op zoek naar hetzelfde? Naar dat wat velen ‘God’ noemen en anderen misschien meer ervaren als ‘het goede’, ‘de waarheid’, ‘dat wat echt is’, ‘dat wat ertoe doet’, ‘de levensbron’ of ‘de kern van het leven’? De uitslag doet het vermoeden rijzen dat dit inderdaad het geval is. Toch zijn dit slechts vragen en geen conclusies, want daar is verder onderzoek voor nodig.

21. In vind het moeilijk om in betekenisvolle verbinding te blijven met (een) gelovige dierbare(n).

21. In vind het moeilijk om in betekenisvolle verbinding te blijven met een dierbare die niet meer gelooft.

Mate waarin deze moeite herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	21,6% (92)	24,25% (65)
4* Herkenbaar	18,54% (79)	4,85% (13)
3* Enigszins herkenbaar	27,46% (117)	9,33% (25)
2* Amper herkenbaar	15,02% (64)	11,19% (30)
1* Totaal niet herkenbaar	17,37% (74)	50,37% (135)

Duiding resultaten stelling 21

67,6% Van de kerkverlaters en 38,43% van de kerkgangers ervaart enige tot zeer veel moeite om in betekenisvolle verbinding te blijven met een inmiddels andersdenkende dierbare. Vooral kerkverlaters ervaren op dit vlak moeite, wat hen extra kwetsbaar maakt voor bijvoorbeeld (de gevolgen van) eenzaamheid en depressie.

Dat tegelijkertijd ruim 60% van de kerkgangers aangeeft deze moeite amper of totaal niet te herkennen, is opvallend. Een logische verklaring lijkt mij – vooral omdat ik dit in de praktijk veelvuldig tegenkom – dat kerkverlaters wel de ‘(geloofs)taal’ van de kerkgangers kennen en zich dus relatief eenvoudig met hen kunnen verbinden, maar dat zij zich zelf door kerkgangers minder ‘gekend’ weten in wat hen bezighoudt.

“Ik weet wat hen troost bij overlijden. Ze weten niet wat mij troost en ik merk dat dit hen ook niet lijkt te interesseren. Ze vragen er nooit naar. Misschien omdat ze al bij voorbaat vinden dat dit toch geen echte troost kan zijn?”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

Opvallend zijn deze twee uitspraken van mensen die geen familie van elkaar zijn:

“Onze dochter gaat niet meer naar de kerk, maar ze komt na kerktijd nog wel elke zondag koffie drinken. Gelukkig is onze band nog net zo goed als altijd.”

Kerkganger (totaal niet herkenbaar)

“Lastige momenten zijn voor mij bijvoorbeeld wanneer ze op zondag tijdens de koffie met elkaar napraten over de preek. Het lijkt wel of niemand zich dan realiseert dat ik daar als enige niet bij was. Ik voel me dan best wel genegeerd, maar dat durf ik niet te zeggen. Ik weet trouwens ook al wat ze dan zullen zeggen: dan ga je toch gewoon weer mee naar de kerk?”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

Vergelijkbaar zijn de resultaten van stelling 17.

22. Ik voel(de) me verraden door gelovigen die me dierbaar zijn of dierbaar waren.

22. Het vertrek van een dierbare uit onze geloofsgemeenschap voelde of voelt als verraad.

Mate waarin gevoelens van verraad herkenbaar zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	33,41% (142)	24,54% (66)
4* Herkenbaar	15,29% (65)	1,12% (3)
3* Enigszins herkenbaar	16,47% (70)	5,95% (16)
2* Amper herkenbaar	13,65% (58)	8,55% (23)
1* Totaal niet herkenbaar	21,18% (90)	59,85% (161)

Duiding resultaten stelling 22

Gevoelens van verraad zijn vooral bij kerkverlaters (65,17%) enigszins tot zeer herkenbaar, tegen 31,61% van de kerkgangers. Je verraden voelen kan heel heftig en pijnlijk zijn. Deze gevoelens komen altijd ergens vandaan. Wat verwachtte iemand? Waarin werd men teleurgesteld? Wat doet het meeste pijn? Het zou helpend zijn als binnen gezinnen en binnen de hulpverlening volop aandacht is en nog veel meer komt voor de pijn van verraad.

Ook hier is het weer opvallend dat de meeste kerkgangers (68,4%) aangeven deze gevoelens van verraad amper of zelfs totaal niet te herkennen, terwijl zij toch degenen zijn die ‘verlaten’ werden. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat dit hen niet persoonlijk treft en dat zij elkaar hebben om op te leunen wanneer kerkverlating als pijnlijk wordt ervaren (wat niet voor elke kerkganger het geval is).

“Verraad? Waarom? Een ieder is vrij om te geloven wat hij wil. Niemand is elkaar daarin iets verplicht.”

Kerkganger (totaal niet herkenbaar)

“Het doet zo’n pijn dat hij het fundament van ons leven niet meer met ons wil delen. Het meest kostbare dat we hem als ouders konden aanreiken, schuift hij aan de kant. Ik kan niet uitleggen hoe zeer dat doet.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Ik zat niet op hun reacties te wachten, maar toen er daadwerkelijk niks kwam, voelde ik me zo ontzettend aan de kant geschoven! Had ik er alleen maar toe gedaan zolang ik gezellig meedeed en net zo dacht als zij? Het is inmiddels zes jaar geleden, maar nu ik dit vertel, voel ik weer de woede en het verdriet.”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

“Ineens waren al mijn contacten weg. Ik werd op straat zelfs niet meer gegroet. Eén persoon bleef nog een tijdje met mij omgaan, maar toen deze zich versprak, bleek dat ik niet meer was dan een evangelisatieproject. Het wrange is dat zij mij hadden geleerd dat bij hen échte liefde en échte compassie en échte vriendschap was en dat ‘de mensen van de wereld’ dit niet zouden kennen. Het ergste vind ik dat ik hen volledig heb geloofd.”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

23. Vertrekken uit onze geloofsgemeenschap maakt(e) me onzeker.

23. Het vertrek van een dierbare uit onze geloofsgemeenschap maakt(e) me onzeker.

Mate waarin onzekerheid herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	24,83% (107)	22,39% (60)
4* Herkenbaar	17,87% (77)	3,73% (10)
3* Enigszins herkenbaar	14,62% (63)	7,46% (20)
2* Amper herkenbaar	13,46% (58)	14,18% (38)
1* Totaal niet herkenbaar	29,23% (126)	52,24% (140)

Duiding resultaten stelling 23

52,24% van de kerkgangers en 29,23% van de kerkverlaters ervaart rond kerkverlating totaal geen onzekerheid.

Degenen die dit wel doen, zeggen daarover het volgende:

“Ik werd vooral onzeker toen ons 3^e kind ook de kerk verliet. Ergens heb ik toch het idee dat naarmate er meer kinderen per gezin zijn die de kerk verlaten, de kans groter is dat dit dan aan de ouders ligt. Ik ben bang dat anderen dat ook zullen denken. Hebben we er te weinig over gepraat of juist teveel? Heeft de manier waarop wij ons geloof beleven hen afgeschrikt? Wat ging er mis? Wat deden we fout? Het voelt als falen.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Ik heb heel lang gedacht dat er iets mis moest zijn met mij. De anderen geloofden het toch ook gewoon?”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

24. Ik schaam(de) me omdat ik de geloofsgemeenschap heb verlaten.

24. Ik schaam(de) me omdat een dierbare onze geloofsgemeenschap heeft verlaten.

Mate waarin schaamte herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	10,7% (46)	23,51% (63)
4* Herkenbaar	11,4% (49)	2,24% (6)
3* Enigszins herkenbaar	11,63% (50)	4,1% (11)
2* Amper herkenbaar	14,88% (64)	6,34% (17)
1* Totaal niet herkenbaar	51,4% (221)	63,81% (171)

Duiding resultaten stelling 24

Gelukkig herkennen zowel de meeste kerkverlaters als de meeste kerkgangers totaal geen gevoelens van schaamte rondom kerkverlating.

Neemt niet weg dat degenen die dit wel herkennen, hier echt last van hebben. Ik citeer hen, omdat wat zij doormaken meer aandacht mag krijgen, ook binnen de hulpverlening.

“Een diep gevoel van schaamte naar God en naar de broeders en zusters. Eén van ons, iemand waar ik verantwoordelijk voor was, heeft ons verlaten en is niet van plan terug te keren. Ik kan de doopbelofte van jonge ouders niet aanhoren zonder te denken aan het feit dat ook ik ooit beloofde mijn kind godvrezend op te voeden. Dat ik gefaald heb en dat iedereen dat weet voelt zeer beschamend.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Dat ik wereldvreemd was, heb ik altijd proberen te verbergen. En nog. Mijn collega’s weten niets van mijn christelijke achtergrond. Ze weten niet dat ik uit een gezin met acht kinderen kom en dat ik ben opgegroeid zonder radio en tv. Op mijn werk maken we vaak grappen over die ‘griffo’s’. Ik ben als de dood dat ze er op een dag achter zullen komen dat ik er ook ooit één was.”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

 “Ik voelde me sowieso al schuldig vanwege het verdriet dat ik mijn ouders aandeed. Maar dat zij vonden dat ik dit had kunnen voorkomen door vaker te bidden en meer uit de Bijbel te lezen en naar de kerk te gaan, was haast ondraaglijk voor me. Het hele gezin was boos en verdrietig en dat was allemaal mijn schuld. Ik weet nog heel goed dat m’n vader zei dat ik zondag maar gewoon weer mee moest gaan, voor moeder, want die had zo’n verdriet.”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

25. Ik voel(de) me schuldig omdat ik onze geloofsgemeenschap heb verlaten.

25. Ik voel(de) me schuldig omdat een dierbare onze geloofsgemeenschap heeft verlaten.

Mate waarin schuldgevoel herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	14,42% (62)	24,63% (66)
4* Herkenbaar	12,33% (53)	6,34% (17)
3* Enigszins herkenbaar	10,7% (46)	8,96% (24)
2* Amper herkenbaar	16,28% (70)	10,82% (29)
1* Totaal niet herkenbaar	46,28% (199)	49,25% (132)

Duiding resultaten stelling 25

Gelukkig geldt ook voor deze vraag dat het grootste gedeelte van zowel de kerkverlaters als de kerkgangers geen schuldgevoelens ervaart rondom kerkverlating. Toch blijven er nog teveel mensen over (37,45% van de kerkverlaters en 39,93% van de kerkgangers) die wél enigszins last hebben van of zeer gebukt gaan onder schuldgevoelens. Laat daar vooral aandacht voor zijn of komen, ook binnen de hulpverlening!

“Je gaat toch denken hè… Ze had niet veel aansluiting. Had het gescheeld als we haar vaker hadden uitgenodigd?”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Het verdriet dat ik mijn ouders zou bezorgen door bij de kerk weg te gaan, is de reden geweest dat ik er veel te lang ben gebleven. En toen ik eindelijk ging, waren er alsnog veel mensen zeer verdrietig en teleurgesteld in mij. Ik wist dat ik hun pijn kon wegnemen door gewoon te blijven. Dat ik dit niet deed en tóch ben gegaan, is iets waar ik me tot op vandaag regelmatig schuldig over voel.”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

26. Als ik eerlijk ben, ben ik boos (geweest) op (een) dierbare gelovige(n) die in de geloofsgemeenschap is/zijn gebleven.

26. Als ik eerlijk ben, ben ik boos (geweest) op een dierbare die de geloofsgemeenschap heeft verlaten.

Mate waarin boosheid herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	30,09% (130)	23,13% (62)
4* Herkenbaar	14,12% (61)	3,73% (10)
3* Enigszins herkenbaar	14,58% (63)	4,48% (12)
2* Amper herkenbaar	14,35% (62)	9,7% (26)
1* Totaal niet herkenbaar	26,85% (116)	58,96% (158)

Duiding resultaten stelling 26

58,79% Van de kerkverlaters en 31,34% van de kerkgangers vindt boosheid ´enigszins´ tot ´zeer´ herkenbaar als emotie bij kerkverlating. Boosheid kan een heftige emotie zijn. Als boosheid niet (volledig) of niet goed wordt geuit, kan dit zorgen voor eenzaamheid en nieuw onrecht. Boosheid is een emotie die aandacht vraagt, om de pijn die daarachter ligt te kunnen (h)erkennen.

Ook al geeft 58,96% van de kerkgangers en 26,85% van de kerkverlaters aan boosheid totaal niet herkenbaar te vinden als emotie rondom kerkverlating, dat betekent niet dat er niet een groot gedeelte overblijft dat hier wél last van heeft.

Dat kerkverlaters rondom kerkverlating vaker boosheid ervaren dan kerkblijvers kan onder andere te maken hebben met de reden van kerkverlating. Een deel van de kerkverlaters vertrekt namelijk vanwege onrecht dat zij ervaren in wat hen werd aangeleerd en/of aangedaan binnen de geloofsgroepering. Ook kan meespelen dat je op grotere afstand (zoals ontstaan bij kerkverlating) soms anders gaat kijken naar wat je eerst hebt ervaren als normaal en goed.

“Mijn jongste broer verliet de kerk en deed daarmee niet alleen ons, maar vooral ook onze ouders enorm veel verdriet. Ik heb jarenlang geen contact met hem gehad, omdat ik woest was op wat hij hen op hun oude dag had aangedaan. Had dan een paar jaar gewacht! Ik vond hem zo egoïstisch. Inmiddels begrijp ik beter dat hij zich toen gedrongen voelde en zelf ook geen kant meer op kon. Maar het heeft jaren geduurd voor mijn boosheid wat was gezakt.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Kijk, ik begrijp het hoor, als je kritiek hebt op de kerk. Maar om dan te vertrekken vind ik laf. Was gebleven, denk ik dan, dan had je nog kunnen bijdragen een verbetering. Ik vind dat teleurgestelde kerkverlaters zich over het algemeen veel te veel aantrekken van wat mensen hen hebben aangedaan. Zo gooien ze het kind met het badwater weg. Ja, dat maakt me wel eens boos en dat mag je best weten.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Ik werd zwaar mishandeld door mijn man en werd gedwongen hem te vergeven, omdat hij huilend om vergeving had gevraagd. Toen ik met mijn vier kinderen bij hem weg ging, werd ik onder de tucht geplaatst. Sinds kort weet ik dat dit victim blaming is. Schandelijk wat daar is gebeurd en nog altijd gebeurt!”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

“Ik zal nooit meer vergeten dat er voor mij werd gebeden. “We vragen U of …. (naam) mag gaan inzien wie U werkelijk bent.” De arrogantie! Alsof zij dat wel wisten! Waarom zeiden ze niet iets als: “We vragen U of U ons allen wilt doen inzien wie U werkelijk bent”? Ik voelde me zo beschuldigd.”  

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

27. Ik voel(de) me teleurgesteld in de houding van (een) dierbare gelovige(n) toen ik de geloofsgemeenschap verliet.

27. Ik voel(de) me teleurgesteld in een dierbare die de geloofsgemeenschap heeft verlaten.

Mate waarin teleurstelling herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	47,42% (202)	25,37% (68)
4* Herkenbaar	16,9% (72)	3,73% (10)
3* Enigszins herkenbaar	12,21% (52)	6,72% (18)
2* Amper herkenbaar	9,62% (41)	17,54% (47)
1* Totaal niet herkenbaar	13,85% (59)	46,64% (125)

Duiding resultaten stelling 27

Teleurstelling is een emotie die zowel 76,53% van de kerkverlaters als 35,82% van de kerkgangers enigszins tot zeer herkenbaar vinden en ook deze emotie verdient daarom volop aandacht en ruimte. Vaak heeft deze teleurstelling te maken met elkaars houding en hoe men met elkaar omgaat.

Mogelijk is een reden waarom 46,64% van de kerkgangers aangeven dat zij teleurstelling als emotie totaal niet herkenbaar vinden, dat zij rondom het proces van kerkverlating minder verwachten van de kerkverlater (die immers vertrekt) dan dat de kerkverlater van hen verwacht.

“Misschien raar, maar ik had verwacht dat ik in de week nadat van de kansel was afgelezen dat ik mij had onttrokken, toch wel een paar reacties zou krijgen. Maar ik heb van niemand meer iets gehoord. Ja, een paar weken later kreeg ik nog een acceptgiro voor mijn vaste vrijwillige bijdrage. Dit bleek een foutje, maar toch. Het gaf me wel te denken. Was ik alleen maar goed genoeg zolang ik meehielp de toko draaiende te houden? Ging het hen ooit om mij?”  

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

 

28. Ik voel(de) me gekwetst door uitspraken van (een) dierbare gelovige(n) over hoe deze aankijkt/aankijken tegen het feit dat ik de geloofsgemeenschap heb verlaten.

28. Ik voel(de) me gekwetst door uitspraken van een dierbare over hoe deze aankijkt tegen onze geloofsgemeenschap.

Mate waarin gekwetstheid herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	44,73% (191)	26,77% (72)
4* Herkenbaar	17,1% (73)	9,29% (25)
3* Enigszins herkenbaar	12,65% (54)	11,15% (30)
2* Amper herkenbaar	10,07% (43)	16,36% (44)
1* Totaal niet herkenbaar	15,46% (66)	36,43% (98)

Duiding resultaten stelling 28

Weer blijken uitspraken over en weer tot gekwetstheid te leiden. Op het gebied van communicatie is echt nog veel winst te behalen, ook rondom het thema kerkverlating! Kijktip: 3-delige YouTube-serie over communicatieproblemen tussen gelovigen en niet meer gelovigen: https://www.youtube.com/watch?v=L7DR8sRm7Vc&list=PL6cUItfIu9o_YuK9fgjRgqgz9nXoSuVEV

74,48% Van de kerkverlaters en 47,21% van de kerkgangers herkent enigszins tot zeer gekwetst te zijn naar aanleiding van uitspraken van andersdenkenden.

“Ze zeiden dat er psychisch iets mis met me was. En ik had ze dat eerder zien doen bij andere kerkverlaters. Ik had het dus kunnen weten, maar het is onvoorstelbaar pijnlijk wanneer het jou zelf overkomt. Vooral wanneer het je eigen familie is die meent dat er iets mis is met jou, alleen maar omdat jouw levensbeschouwelijke inzichten anders zijn dan die van hen.”  

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

“Mijn zoon zei dat we onze oogkleppen eens moesten afzetten. Hij noemde ons naïef en geïndoctrineerd. Het deed zoveel pijn hem dat te horen zeggen!”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

29. Ik probeer het onderwerp ‘geloven’ te omzeilen bij een dierbare die (anders)gelovig is.

29. Ik probeer het onderwerp ‘geloven’ te omzeilen bij een dierbare die anders- of niet meer gelovig is.

Mate waarin ‘omzeilen’ herkenbaar is	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	32,64% (141)	25,47% (68)
4* Herkenbaar	16,9% (73)	7,49% (20)
3* Enigszins herkenbaar	17,82% (77)	19,48% (52)
2* Amper herkenbaar	14,12% (61)	14,23% (38)
1* Totaal niet herkenbaar	18,52% (80)	33,33% (89)

Duiding resultaten stelling 29

Uit de resultaten van de vorige stelling (stelling 28) blijkt dat 74,48% van de kerkverlaters en 47,21% van de kerkgangers zich enigszins tot zeer gekwetst voelen naar aanleiding van uitspraken van andersdenkenden. Het hoogste percentage ligt bij de kerkverlaters.

Ook bij deze stelling (stelling 29) zien we dat het vooral de kerkverlaters zijn die proberen het onderwerp ´geloven´ te omzeilen. 67,36% Van hen vindt ‘omzeilen’ enigszins tot zeer herkenbaar, tegen 52,44% van de kerkgangers. Mogelijk speelt hier angst om gekwetst te worden een rol. De reden is echter niet onderzocht, maar lijkt waarschijnlijk en komt ook overeen met wat ik in de praktijk (als coach voor kerkverlaters) te horen krijg.

“Uitspraken als ‘hoe durf je dat te zeggen’, ‘het staat er toch duidelijk’, ‘ben je niet gewoon depressief?’ en ‘je moet maar veel bidden’ hebben mij totaal niet het gevoel gegeven dat er ook maar iemand was die me serieus nam. En dus zweeg ik en trok ik me terug.”

Kerkverlater (zeer herkenbaar)

Waarom het vooral de kerkverlater is die het risico loopt gekwetst te worden en de neiging heeft het onderwerp ‘geloven’ te omzeilen kan te maken hebben met het feit dat de kerkverlater over het algemeen in gezin en geloofsgemeenschap in een uitzonderingspositie verkeerd, terwijl de kerkgangers zich versterkt en bevestigd kunnen voelen door elkaar. Dit kan ervoor zorgen dat kerkgangers meer overtuiging ervaren en uitdragen van hun eigen gelijk, wat als intimiderend en afstotend beleefd kan worden door iemand die daar minder van overtuigd is, misschien juist over twijfelt, of een nieuwe waarheid heeft gevonden die nog ‘vers’ is en daarmee kwetsbaar voelt.

Dat kerkverlaters wel graag wíllen praten over hun betwijfelde of afbrokkelende geloof, blijkt wel uit de vele gesprekken die daarover gaan in de Facebooksteungroep DogmaVRIJplaats, waar twijfelaars, kerk- en geloofsverlaters elkaar in een besloten omgeving ontmoeten.

Het is belangrijk dat er plekken zijn waar dit soort zaken vrijelijk en zonder correctie geuit kunnen worden, zodat mensen zich werkelijk gehoord en gezien voelen. Dit helpt om eenzaamheid (dodelijk! https://www.trouw.nl/nieuws/eenzaamheid-is-twee-keer-zo-dodelijk-als-alcohol~bb9c513a/ ) en depressie tegen te gaan.

Wanneer in steeds meer kerken een veilige bedding wordt ervaren om in alle openheid over geloofstwijfel en ongeloof te spreken, wordt de noodzaak om te vertrekken – zoals veel kerkverlaters die (hebben) ervaren – kleiner. Het is geloofsgemeenschappen dus aan te bevelen om – voor zover dit nog niet gebeurt – daaraan te werken en bijvoorbeeld te investeren in goede, verbindende communicatietechnieken.

30. Nadat ik de geloofsgemeenschap had verlaten, werd ik benaderd door iemand uit mijn voormalige groepering die ook overweegt om te gaan.

30. Sinds een dierbare de geloofsgemeenschap heeft verlaten, speel ik ook met dat idee.

Mate waarin zuigende werking naar ‘buiten’ wordt ervaren	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	10,02% (43)	20,68% (55)
4* Herkenbaar	11,66% (50)	1,5% (4)
3* Enigszins herkenbaar	10,02% (43)	9,02% (24)
2* Amper herkenbaar	10,02% (43)	10,53% (28)
1* Totaal niet herkenbaar	58,28% (250)	58,27% (155)

Duiding resultaten stelling 30

Hoewel het grootste gedeelte van zowel de kerkverlaters als de kerkgangers dit totaal niet herkenbaar vindt, is het opvallend dat 31,7% van de kerkverlaters en 31,2% van de kerkblijvers het toch enigszins tot zeer goed heeft gemerkt dat de kerkverlating van de één voor sommige anderen de drempel om ook de kerk te verlaten verlaagt. Kerkverlating doet ook iets met de achterblijvers. Een aandachtspunt voor kerken!

31. Nadat ik de geloofsgemeenschap had verlaten, werd ik benaderd door iemand uit mijn voormalige groepering die mij wilde ‘bekeren’.

31. Sinds een dierbare de geloofsgemeenschap heeft verlaten, ben ik juist meer gemotiveerd om er te blijven.

Mate waarin zuigende werking naar ‘binnen’ wordt ervaren	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Zeer herkenbaar	27,97% (120)	24,91% (67)
4* Herkenbaar	14,45% (62)	6,32% (17)
3* Enigszins herkenbaar	12,12% (52)	17,47% (47)
2* Amper herkenbaar	10,49% (45)	14,5% (39)
1* Totaal niet herkenbaar	34,97% (150)	36,8% (99)

Duiding resultaten stelling 31

Als je deze uitkomsten vergelijkt met de vorige stelling (stelling 30), zie je dat de zuigende werking naar ‘binnen’ (de kerk) rondom het thema kerkverlating groter is dan de zuigende werking naar ‘buiten’ (de kerk). Bekeringsdrang speelt daarbij een rol, zoals 54,54% van de kerkverlaters aangeeft enigszins tot zeer herkenbaar te vinden. Dit wil overigens niet zeggen dat deze ‘zuigende werking’ niet afstotend kan zijn en daarmee juist een averechts effect heeft.

Maar wat maakt dat ook 48,7% van de kerkgangers enigszins tot zeer sterk een ‘zuigende werking naar binnen’ ervaart? De reden is hier niet onderzocht. Wel hebben enkele kerkgangers hier iets over toegelicht:

“Toen ik het verdriet van mijn ouders zag, nadat mijn zus de kerk had verlaten, besloot ik hen dit nooit aan te doen. Ik heb niks meer met het geloof, maar ik zit mijn tijd liever uit in de kerk, zodat ik mijn ouders geen verdriet hoef te doen. Eén kind weg bij de kerk is al erg genoeg.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

“Mijn zoon kan heel overtuigend praten en had me bijna zo ver dat ik ook ging twijfelen aan de Bijbel. Ik heb me toen voorgenomen dat ik dat pad niet wilde inslaan en heb me als het ware vastgeklampt aan de kerk. Ik denk dat ik bang ben om de kerk te verlaten. Bang voor de consequenties voor zowel ons gezin als voor mijn ziel.”

Kerkganger (zeer herkenbaar)

32. Ik denk dat kerkgaande dierbaren goed op de hoogte zijn van de reden(en) waarom ik de geloofsgemeenschap verliet.

32. Ik denk dat ik goed op de hoogte ben van de reden(en) waarom een dierbare de geloofsgemeenschap verliet.

Mate waarin men meent dat kerkgangers op de hoogte zijn	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* Kerkganger is zeer goed op de hoogte van de reden(en) van vertrek	14,12% (60)	33,33% (89)
4* Kerkganger is goed op de hoogte van de reden(en) van vertrek	9,41% (40)	25,84% (69)
3* Kerkganger is enigszins op de hoogte van de reden(en) van vertrek	19,76% (84)	19,85% (53)
2* Kerkganger is amper op de hoogte van de reden(en) van vertrek	20,24% (86)	12,36% (33)
1* Kerkganger is totaal niet op de hoogte van de reden(en) van vertrek	36,47% (155)	8,61% (23)

Duiding resultaten stelling 32

Een zeer opvallende uitslag die zeker aandacht verdient!

Waar 59,17% van de kerkgangers meent dat zij goed tot zeer goed op de hoogte zijn van de reden(en) van kerkverlating van hun dierbare(n), is 56,71% van de kerkverlaters in de veronderstelling dat kerkgangers amper of totaal niet op de hoogte zijn van de reden(en) van vertrek.

Wel moet hier worden opgemerkt dat de kerkverlaters en de kerkgangers die meededen aan dit onderzoek het niet perse over elkaar hebben, maar over kerkgangers en kerkverlaters uit hun eigen omgeving, waarbij het één het ander niet hoeft uit te sluiten.

“Ik was helemaal verbouwereerd. Ze dachten al te weten hoe het zat en zouden mij dat wel even vertellen. Volgens hen had ik de verkeerde boeken gelezen en was ik onder invloed van de duivel geraakt. Alles wat ik zei, was voor hen alleen maar een bevestiging van hun eigen aannames. Toen ik merkte dat geen van hen echt naar me luisterde, ben ik weggelopen.”

Kerkverlater (totaal niet)

“M´n volwassen dochter zei dat ze wel begreep dat ik na mijn scheiding, waarbij ik onder censuur stond, niks meer met de kerk te maken wil hebben. Dat ik vooral de kerk verlaat omdat ik totaal niet meer in God geloof, durf ik haar niet goed te vertellen, aangezien ik degene ben die haar ooit heeft geleerd dat God wél bestaat.”

Kerkverlater (totaal niet)

33. Weggaan bij de geloofsgemeenschap voelde als een amputatie.

33. Het vertrek van een dierbare uit de geloofsgemeenschap voelde als een amputatie.

Mate waarin kerkverlating als ‘amputatie’ wordt ervaren	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In zeer grote mate	15,96% (68)	26,39% (71)
4* In grote mate	15,73% (67)	9,29% (25)
3* Enigszins	14,08% (60)	13,75% (37)
2* Amper	15,02% (64)	12,64% (34)
1* Totaal niet	39,2% (167)	37,92% (102)

Duiding resultaten stelling 33

Dat kerkverlating voor betrokkenen zeer heftig kan zijn, blijkt ook hier, waar 45,77% van de kerkverlaters en 49,43% van de kerkgangers aangeeft dit enigszins tot in zeer grote mate als ´amputatie´ te ervaren.

“Nadat hij het me zelf vertelde, heb ik een week op bed liggen huilen. Mijn broer, mijn lieve broer heeft zichzelf afgesneden van het Lichaam van Christus. Hij hoort er niet meer bij. De pijn was en is nog steeds zeer intens.”

Kerkganger (in zeer grote mate)

“In één keer raakte ik mijn geestelijke familie kwijt. Ik koos er zelf voor om weg te gaan, maar ik voelde me nog altijd diep verbonden met hen, alleen kon ik daar geen uitdrukking meer aan geven en merkte ik bovendien dat dit gevoel niet wederzijds was. Voor hen hoorde ik er niet meer bij.”

Kerkverlater (in zeer grote mate)

34. Échte vrijheid vind je alleen buiten de geloofsgemeenschap.

34. Échte vrijheid vind je alleen binnen de geloofsgemeenschap.

Mate waarin men het eens is met de stelling	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In zeer grote mate	46,85% (201)	25% (66)
4* In grote mate	20,05% (86)	4,92% (13)
3* Enigszins	15,85% (68)	7,95% (21)
2* Amper	8,86% (38)	11,74% (31)
1* Totaal niet	8,39% (36)	50,38% (133)

Duiding resultaten stelling 34

Vooropgesteld: het gebied ‘binnen’ (de geloofsgemeenschap) is veel kleiner dan het gebied ‘buiten’. Naarmate iemands waarheidsbeleving ‘kleiner’ of ‘smaller’ is (wat bijvoorbeeld het geval is wanneer men gelooft dat er één waarheid is en dat deze beleden wordt binnen de eigen groepering) zal men minder geneigd zijn positieve eigenschappen toe te schrijven aan ‘buiten’. Dit zou deels kunnen verklaren dat ruim 35% van de kerkgangers in meer of mindere mate gelooft dat je échte vrijheid alleen binnen de geloofsgemeenschap vindt. Het is niet ondenkbaar dat onder hen de grootste zorgen leven over dierbaren die de groepering hebben verlaten.

“De Enige die écht vrij maakt is Christus. Alleen wie in Hem gelooft zal eeuwig leven.”

Kerkganger (in zeer grote mate)

Ruim 80% van de kerkverlaters meent juist dat je échte vrijheid buiten de geloofsgroepering vindt. Mogelijk is dit percentage zo hoog omdat men met reden de groepering verliet en ‘onderdrukking’ een veelgenoemde reden is voor kerkverlating. Overigens vindt ruim 60% van de kerkgangers het ook amper of totaal niet aannemelijk dat échte vrijheid alleen binnen de geloofsgemeenschap te vinden is.

“Gods liefde is overal. En overal is ruimte om dat te ervaren. Je kunt er niet uit vallen.”

Kerkganger (totaal niet)

“Toen ik mijn eigen weg begon te kiezen, merkte ik hoe ik opleefde en hoe het steeds meer begon te voelen als ‘de bedoeling’ en ’thuiskomen’. Ik had het verhaal van God losgelaten, maar het wezen van God leerde ik steeds meer omarmen in een mate van vrijheid die ik in de kerk nooit eerder heb ervaren.”

Kerkverlater (in zeer grote mate)

“Natuurlijk kan je ook binnen de geloofsgemeenschap échte vrijheid ervaren. Wie ben ik om te zeggen dat de vrijheid die ze daar beleven van mindere kwaliteit is dan de vrijheid zoals ik die beleef?”

Kerkverlater (totaal niet)

Merk op dat het begrip ‘échte vrijheid’ hier niet nader gespecificeerd is en mogelijk niet voor iedereen hetzelfde betekent.

35. Toen ik de geloofsgemeenschap verliet, had ik behoefte aan meeleven en steun vanuit de geloofsgemeenschap.

35. Toen een dierbare de geloofsgemeenschap verliet, had ik behoefte aan meeleven en steun vanuit de geloofsgemeenschap.

Mate waarin men behoefte had aan meeleven en steun vanuit de geloofsgemeenschap	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In zeer grote mate	14,39% (62)	27,82% (74)
4* In grote mate	10,44% (45)	6,77% (18)
3* Enigszins	13,46% (58)	12,41% (33)
2* Amper	17,87% (77)	14,29% (38)
1* Totaal niet	43,85% (189)	38,72% (103)

Duiding resultaten stelling 35

Opvallend dat zowel 61,72% van de kerkverlaters als 53,1% van de kerkgangers aangeeft amper of totaal geen behoefte te hebben (gehad) aan meeleven en steun vanuit de geloofsgemeenschap.

Was dit omdat men geen meeleven en steun nodig had? Bijvoorbeeld omdat men de kerkverlating niet als problematisch en/of pijnlijk heeft ervaren? Of omdat men al elders meeleven en steun ontving? Of zou dit ook iets kunnen zeggen over wat men verwacht aan meeleven en steun en dat men op grond daarvan besloot dit niet (op die manier) te willen? Nader onderzoek is nodig om specifiek te kunnen aangeven om welke behoefte en vormen van meeleven en/of steun het gaat. Enkele deelnemers vertellen het volgende:

“Steun? Waarom? Ik vind het totaal geen probleem als iemand de kerk verlaat.”

Kerkganger (totaal niet)

“Dit zijn de mensen die me hebben uitgekotst toen ik (homo, red.) een vriend kreeg. Ja, ik had zeer veel behoefte aan meeleven en steun en kreeg dit gelukkig ook. Maar niet van hen. Zij, de mensen van mijn voormalige kerk, zijn de laatsten tot wie ik me zou wenden voor support.”

Kerkverlater (totaal niet)

“Toen mijn vader de kerk verliet, heb ik juist bij mijn broeders en zusters meeleven en steun gezocht, omdat zij als geen ander begrijpen dat ik me zorgen maak om het behoud van zijn ziel en om de impact op de andere gezinsleden.”

Kerkganger (in zeer grote mate)

“Natuurlijk verwachte ik meeleven en steun van hen! Zij zijn mijn familie, mijn vrienden, mijn volledige sociale netwerk. Tenminste, dat dacht ik.”

Kerkverlater (in zeer grote mate)

36. Toen ik de geloofsgemeenschap verliet, ervoer ik meeleven en steun vanuit de geloofsgemeenschap.

36. Toen een dierbare de geloofsgemeenschap verliet, ervoer ik meeleven en steun vanuit de geloofsgemeenschap.

Mate waarin men meeleven en steun vanuit de geloofsgemeenschap ervoer	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In zeer grote mate	0,93% (4)	2,3% (6)
4* In grote mate	1,4% (6)	5,75% (15)
3* Enigszins	5,61% (24)	16,86% (44)
2* Amper	10,05% (43)	13,79% (36)
1* Totaal niet	82,01% (351)	61,3% (160)

Duiding resultaten stelling 36

Maar liefst 92,06% van de kerkverlaters en 75,09% van de kerkgangers geeft aan amper of zelfs totaal geen meeleven en steun te hebben ervaren vanuit de (voormalig) geloofsgemeenschap. Deze schrijnende percentages vragen om bezinning binnen de kerken. Mensen die geen meeleven en steun ervaren van het netwerk dat voor velen van hen het belangrijkste is, lopen groter risico op eenzaamheid (dodelijk! https://www.trouw.nl/nieuws/eenzaamheid-is-twee-keer-zo-dodelijk-als-alcohol~bb9c513a/ ) en depressie.

Nogmaals: 92,06% van de kerkverlaters en 75,09% van de kerkgangers!

“Steun? Laat me niet lachen. Ze gaven me alleen maar de schuld.”

Kerkverlater (totaal niet)

“Ik heb me juist in de kerk beschuldigd gevoeld vanwege het feit dat twee van onze kinderen niet meer gelovig zijn. Binnenkort gaan we daarom van kerk veranderen. Of misschien worden we wel onkerkelijk, we weten het nog niet, maar hier willen we niet meer blijven.”

Kerkganger (totaal niet)

“Ik zit in de steungroep DogmaVRIJplaats en het valt me op dat daar bizar veel verhalen voorbij komen van mensen die op de één of andere manier veroordeeld werden om het feit dat ze de kerk verlieten. Ze kregen bijvoorbeeld te horen dat ze niet genoeg hun best hebben gedaan, het te snel hebben opgegeven, te weinig vertrouwen of geloof hadden, het niet écht geloofden of niet écht bekeerd waren, of ze waren in de greep van de duivel, hadden de verkeerde vrienden, lazen de verkeerde boeken, zijn psychisch in de war of – ziek… Echt, als ik het niet zelf óók had meegemaakt, zou ik dit haast niet geloven. Hoe moeilijk kan het zijn om als kerk eerlijk te kijken naar de redenen waarom je mensen wegjaagt?”

Kerkverlater (totaal niet)

“Het is me al een paar keer opgevallen dat wanneer er gezegd wordt: ‘we zullen voor hem bidden’ of: ‘gelukkig is hij in Gods hand’, ze eigenlijk bedoelen dat ik er verder maar niet meer over moet praten, omdat ze verder ook niet weten wat ze erover kunnen zeggen. Maar ik zou zo graag eens willen dat er iemand lúístert!”

Kerkganger (totaal niet)

37. Ik zou willen dat er meer aandacht komt voor de impact van kerkverlating.

37. Ik zou willen dat er meer aandacht komt voor de impact van kerkverlating.

Mate waarin men wil dat er meer aandacht komt voor de impact van kerkverlating	Kerkverlaters	Kerkgangers
5* In zeer grote mate	57,64% (249)	43,61% (116)
4* In grote mate	15,28% (66)	17.67% (47)
3* Enigszins	16,67% (72)	22,56% (60)
2* Amper	6,48% (28)	9,4% (25)
1* Totaal niet	3,94% (17)	6,77% (18)

Duiding resultaten stelling 37

Gezien de resultaten van de vorige stellingen, waaruit duidelijk blijkt dat een groot gedeelte van zowel de kerkverlaters als de kerkgangers lijdt onder de impact van kerkverlating, is het niet vreemd dat uit deze stelling blijkt dat 72,92% van de kerkverlaters en 61,28% van de kerkgangers in grote tot zeer grote mate wil dat er meer aandacht komt voor de impact van kerkverlating.

Meer aandacht voor de impact van kerkverlating is niet alleen wenselijk, het is ook noodzakelijk. Kerkwerkers, hulpverleners en beleidsmakers zouden veel meer alert moeten zijn op de complexiteit aan gevoelens die rondom kerkverlating een rol kunnen spelen, zowel bij kerkverlaters als bij kerkblijvers. Kennis van wat er kan spelen draagt bij aan signalering van eventuele problematiek en het creëren van ruimte om daarover in gesprek te gaan. Herkenning en erkenning van waar men onder lijdt helpt mee aan het voorkomen van eenzaamheid (dodelijk! https://www.trouw.nl/nieuws/eenzaamheid-is-twee-keer-zo-dodelijk-als-alcohol~bb9c513a/ ) en depressie.

Tot zover het 1e deel van de enquête.

Deel 2

Deel 2 bestaat uit 9 vragen, waarvan 3 meerkeuze en 6 open.
Vanwege de leesbaarheid is voor elk van de 6 open vragen een aparte pagina gemaakt. Hieronder worden de vragen nog een keer genoemd, met daarbij de link naar de betreffende reacties.

1. Is er iets dat je wilt nuanceren en/of kwijt wilt naar aanleiding van de 37 stellingen van deze enquête?

Open vraag, Antwoorden: 267x, onbeantwoord: 435x

“ik zie kerkverlating niet als een probleem, maar als een symptoom / gevolg van ontwikkelingen in de samenleving en in de manier waarop we met elkaar omgaan, en de manier waarop zingeving weinig plaats heeft in de samenleving, en de kerk niet meer de logische plek is om naartoe te gaan voor zingeving. Ik hoop dat er nieuwe gemeenschappen ontstaan, dat Gods liefde gevonden blijft worden en mensen elkaar vinden in Gods liefde.”

“Mijn familie en vrienden zijn nog niet op de hoogte van mijn keuze om niet meer naar de kerk te gaan. Ik ben erg bang voor hun reactie en teleurstelling. Mijn kerkverlating heeft te maken met wetenschappelijke bewijzen die de bijbel onwaarschijnlijk maken en met angst voor hel, duivel, eindtijd etc.”

Klik hier voor alle reacties op vraag 1

2. Wil je laten weten van welke geloofsgemeenschap je lid bent of welke je hebt verlaten?

Meerkeuzevraag, antwoorden: 693x, onbeantwoord: 9x

3. Voor kerkverlaters: hoe lang is het geleden dat je de geloofsgemeenschap verliet?

Meerkeuzevraag, antwoorden: 441x, onbeantwoord: 261x

4. Voor kerkgangers: hoe lang ben je al lid van de geloofsgemeenschap waar je momenteel bij hoort?

Meerkeuzevraag, antwoorden: 337x, onbeantwoord: 365x

5. Wat deed/doet jou pijn rondom kerkverlating? Welke opmerkingen ervaar je als ongewenst en/of oneerlijk? 

Open vraag, antwoorden: 453x, onbeantwoord: 249x

“Wat mij pijn doet, eigenlijk ‘deed’, want ik heb die moed opgegeven, is dat de kerk helemaal niet heeft geluisterd naar mijn beweegredenen. Er is absoluut geen goed gesprek geweest. Het voelde na al die jaren alsof mijn geld en uren vrijwilligerswerk graag van mij genomen werden maar toen ik weg was, hield de ‘liefde’ gelijk op. Ik voelde me als het ware uitgekotst. Ook veel zogenaamde vrienden lieten niks meer van zich horen. Een opmerking die een kennis uit de kerk mij vertelde is dat ik niet zo op mijn teentjes getrapt moest zijn, en dat de kerk toch ook zoveel goeds doet.”

Kerkverlater

“Ik vind het altijd lastig als mensen die niet meer gereformeerd zijn gaan lopen afkraken. Als in dat zijn allemaal mensen die het geloof vanuit angst beleven etc. Dat is lastig omdat je daar zelf ook nog graag naar toegaat en dat niet zo ervaart. Het wordt soms ook gebracht alsof het ware geloof niet in die kerk zit. Dan voel je je wel persoonlijk aangevallen en denk ik wel eens “Moet ik nu maar niks dan respect hebben voor jouw keus terwijl je mijn keus om te blijven zo te kakken zet?” ik snap best dat je het er om heel terechte redenen niet mee eens bent, maar er zijn ook mensen die hun geloof wel zien groeien in dergelijke gemeenschappen.”

Kerkganger

Klik hier voor alle reacties op vraag 5

6. Wat deed/doet jou goed rondom kerkverlating? Welke opmerkingen en initiatieven ervoer/ervaar je als helpend en/of helend?

Open vraag, antwoorden: 370x, onbeantwoord: 332x

“Wat ik heel fijn vind is als het een open gesprek is, waarbij niet de een het zwarte schaap en de ander de verloren zoon is. Of de één vrijgevochten en de ander bekrompen. Maar gewoon twee verschillende mensen die allebei een andere keuze maken, die even goed, vrij en liefdevol kan zijn. Dat als basis van gesprek. En interesse in elkaar. Ook vind ik erkenning van wat een kerk kan doen met mensen heel belangrijk. Het ingeramde schuldgevoel, plichtsbesef en messiascomplex heb ik zelf ervaren als een zeer ongezonde cocktail.”

Kerkverlater

“Als iemand na goede gesprekken met pastores of vrijwilligers vertrekt, niet met slaande deuren, maar gewoon, omdat hier in alle openheid door haar/hem/hun voor is gekozen.”

Kerkganger

Klik hier voor alle reacties op vraag 6

7. Wat had je graag willen horen of weten toen je te maken kreeg met kerkverlating?

Open vraag, antwoorden: 348x, onbeantwoord: 354x

“Als kerkverlater erkend en gezien worden in mijn dappere stap mijn eigen pad te gaan ontdekken en dat het goed is: dat ik goed ben zoals ik ben, om wie ik ben. Mijn trauma zit in het nooit goed genoeg voelen, ‘van onszelf zijn we niets’, ‘wij zijn niet waardig’. De kleinheid, het niets betekenen, altijd jezelf weg moeten cijferen en de minste zijn, want dan pas ben je een goed mens. Wat had ik dat graag anders gezien. Gelukkig leer ik nu op latere leeftijd alsnog dat er ook onder gelovigen zoveel andere manieren zijn om hiernaar te kijken. Schuldig en slecht voelen, zijn twee diepe oude patronen en thema’s bij mij. Ik had het fijn gevonden als ik in mijn jeugd al een lichtere manier geleerd en ervaren had om mens te zijn.”

Kerkverlater

“Of ze God helemaal kwijt zijn of dat ze op ontdekkingstocht zijn.”

Kerkganger

Klik hier voor alle reacties op vraag 7

8. Wat heb je geleerd of probeer je te leren sinds je met het proces van kerkverlating te maken kreeg? 

Open vraag, antwoorden: 411x, onbeantwoord: 291x

“Dat mijn waarheid ook maar een paradigma is. Goed en echt luisteren is belangrijk en oordeelloosheid ook. Het lijkt voor kerkgangers moeilijk regie en verantwoordelijkheid voor het leven van iemand bij die iemand zelf te laten. Ik probeer dat wel te doen en dat stuit op onbegrip.”

Kerkverlater

“Wat is traditie? Wat is de kern van het geloof? Hoe communiceer ik respectvol met mensen die andere keuzes maken? Hoe spreek ik in alledaags Nederlands over mijn (geloofs)keuzes?”

Kerkganger

Klik hier voor alle reacties op vraag 8

9. Is er nog iets dat je kwijt wilt?

Open vraag, antwoorden: 194x, onbeantwoord: 508x

“Ik hoop dat er meer wederzijds begrip komt, ik accepteer/respecteer ieder geloof/ongeloof, maar van de andere kant blijft het altijd moeilijker, dat vind ik heel jammer. Meer hulpverleners die begrijpen wat het is om kerkverlater te zijn, en weten hoe ze helpen kunnen.”

Kerkverlater

“Geloofsgemeenschappen ontwikkelen ook, wat eens was hoeft nu niet meer zo te zijn.”

Kerkganger

Klik hier voor alle reacties op vraag 9

Tot zover deel 2 van het onderzoek.

Conclusie

Kort samengevat laat dit onderzoek zien dat:

• Kerkverlating een niet te onderschatten lijdensdruk kan veroorzaken bij zowel kerkverlaters als kerkgangers.
• Met name kerkverlaters kwetsbaar zijn en het grootste risico lopen op eenzaamheid (dodelijk!)
• Zowel kerkverlaters als kerkblijvers de weg gaan waarvan zij geloven dat dit (voor hen) de juiste is.
• Zowel kerkverlaters als kerkgangers amper of zelfs totaal geen bemoediging en steun ervaren vanuit de geloofsgroepering wanneer zij te maken krijgen met kerkverlating. (Daar is wat aan te doen!)
• Door hoe kerkverlaters en kerkgangers met elkaar communiceren en omgaan, veroorzaken zij vaak nóg meer onrecht en pijn bij elkaar. (Daar is wat aan te doen!)
• Zowel kerkverlaters als kerkgangers willen dat er (veel) meer aandacht komt voor de impact van kerkverlating. (Daar is wat aan te doen!)

Conclusie: de emotionele en psychosociale impact van kerkverlating op kerkverlaters en kerkgangers wordt nog veel te vaak onderschat en behoeft meer aandacht van betrokkenen, kerkwerkers, hulpverleners en beleidsmakers.

Kerkverlaters en kerkgangers zijn het eens: er moet meer aandacht komen voor de impact van kerkverlating!

Dankwoord

Duizendmaal dank aan allen die hebben meegedaan met dit onderzoek. Dank voor jullie tijd en zorgvuldigheid. Dank ook voor het vertrouwen en het achterlaten van jullie contactgegevens. Dank voor de vaak ontroerende gesprekken die ik met een deel van jullie mocht hebben.

Zeer veel dank aan allen die hebben meegedacht en meegeholpen, zowel bij de ontwikkeling van dit onderzoek als bij de duiding en communicatie van de resultaten. Jullie weten wie jullie zijn. <3

Enorm veel dank voor degenen die mij (periodiek) financieel steunen of hebben gesteund. Dankzij jullie kon dit onderzoek gefinancierd worden en kunnen de websites in de lucht blijven.

Met liefde, Inge Bosscha